۳-۳۶-استعاره ی مصرحّه و مکنیّه در یک ترکیب
خبرت هست که چندین دل صاحبنظران نرگس مست تو هنگام نظر گرد آورد
(همان:۱۶۰)
بیت، بسیار ظریف و عزیز و نفیس بیان شده است.
“نرگس مست” استعاره ی مصرحّه ی مطلقه است چه از ملایم طرفین تشبیه “مست” ملایم مشترک (موجود در طرفین) و “نظر” ملایم مستعارٌمنه (انسان) را در استعاره، جمع آورده است. گویی “نرگس مست یار” با نفوذ در دل صاحبنظران (که ادّعای علم و حکمت دارند!) با یک نظر (حالت نرگس که شبیه به چشم است و نگاه که معادل نظر است) مرید و هواخواه خویش کرد! از این دیدگاه “نرگس مست” استعاره مکنیّه است
“خبرت هست؟” این جمله در شعر سبک عراقی پس از آن، آمده است :
خبرت هست که مرغان سحر می گویند آخرای خفته، سر از خواب جهالت بردار!
(سعدی، ۱۳۷۳ : ۱۹۶)
جمله ای که مثل صدها جمله ی عزیز و نفیس دیگر از زبان فارسی، دست کم از گویش ها و لهجه ها، رخت بر بسته است و به جای آنها ترکیبات جعلی و بی سر وپیکر همچون “تشکر به عمل می آورد” در زبان عزیز فارسی دری راه یافته و جا خوش کرده است!
۳-۳۷-استعاره ی مکنیّه و اضافه ی تشبیهی
بس که دود دل من دوش ز گردون بگذشت ابر در چشم جهان بین ثریّا افتاد
(همان:۱۳۵)
دود دل : استعاره ی تبعیّه از “آه دل".
مصراع اوّل کنایه است از آه سوزان و نفوذ و عروج به آسمان.
چشم جهان بین ثریّا : اضافه ی استعاری. همه ی اضافه های استعاری حتّی آنها که با مستعارٌله (مشبه ژرف ساخت) و یک صفت از صفات مستعارٌمنه (مشبهٌ به ژرف ساخت) پدید می آیند، استعاره ی مکنیّه اند. در ترکیب یاد شده، ثریّا (مستعار و مستعارٌله ) و چشم جهان بین ملایم مستعارٌمنه است.
ابر در چشم افتادن : استعاره ی تبعیّه و نیز مصرحّه از “گریه کردن” که ملایم نخست (چشم جهان بین) نیز در ساختار آن حضور دارد. “ابر” مجاز به علاقه ی علّت و معلول است از باران و در ساختار این استعاره دست اندرکار است.
در “چشم جهان بین” صفت ” جهان بین” ناظر به “درخشندگی” ستارگان ثریّا دارد. خودِ واژه ی ثریّا نیز به معنای ” لوستر و چهل چراغ” است و تعبیرات توصیفات کنایی و استعاری از ثریّا نیز ناظر به درخشانی آن است : خوشه ی زرّین، سیم برافشانده، بلور ثریّا، منشور ثریّا (منشور : حجم هندسی).
۳-۳۸-استعاره و کنایه
تا رخت تصوّف به خرابات نیاری در بتکده کی راه دهد پیر مغانت
(خاقانی، ۱۳۷۷ : ۱۲۹)
بتکده: مقام ولایت عرفانی و “بت بتکده” به ولیّ معرفت اشاره دارد.
رخت : لوازم سفر و اسباب و ساز و برگ، جمع آن، رخوت (بر وزن صُبوح)در متون به کار رفته است.
رخت تصوّف (تصوّف ← رخت). “خرابات” استعاره از مقام فنا است.
پیر مغان: استعاره است از رهبر و مرشد روحانی.
ز شوق لعل تو هر لحظه مردم چشمم لب پیاله به خوناب دیده، تر می کرد
(حافظ، ۱۳۸۹ : ۱۶۰)
در بیت فوق صورت بلاغی “لعل تو” استعاره ی مصرحّه از “لب معشوق” است. امّا معنای ظریف بیت و استعاره ی مندرج در آن : از شوق رسیدن به لب های شیرین یار، مردم چشمهایم، با ریختن اشک : لب پیاله را (که نزدیک یا متّصل به دهان من بود) تر می کرد. از “مردم چشم”
به طریق ایهام هم مردمک چشمم را اراده کرده و هم چشم همچون مردم [= انسان] را و بدین صورت با ملایم اشک ریختن و نسبت آن به “مردم چشم” استعاره ی مکنیّه آفریده است. حافظ نیز با نظر به اشعار خواجو، از “مردم چشم” ایهام آفریده است :
مردم چشمم به خون آغشته شد در کجا این ظلم با انسان کنند
(حافظ، ۱۳۸۹ : ۱۴۴)
شاخ را بین که چه سرمست برون آمده است گوییا او هم از این باده کدویی دارد
(همان :۴۷)
“کدو” ایهام است: الف) شراب کدو( شرابی که از کدو درست می کردند و یشمی رنگ بود)
ب) کدو را خشک می کردند و به عنوان ظرف شراب از آن استفاه می کردند.
“باده” مجاز از شیدایی به علاقه ی علّت و معلول.
“کدو” نماد جام است و به علّت قافیه ، (که هجاء” او = U” ست) “کدو” قافیه شده .
سرمست” استعاره ی تبعیّه ی وصفی ، مصراع دوّم کنایه بعید از “سرمستی و خرّمی “
چون دل ز پی ات رفت و خطا کرد سزا یافت دزدیده اگر دیده تورا دید سزا چیست؟
(خواجو:۱۰۶)
در مصراع نخست ، استعاره مکنیّه رخ داده و دل (مستعار) و مستعارٌله است و ” از پی رفت” و ” خطاکرد” و “سزا یافت” ملایم مستعارٌمنه است.
“دزدیده دیدن” یا نگاه کردن کنایه از نگاهی است که دیگران متوجّه نشوند(مکنیّی عنه وملزوم)، چه"دزدیدن” هر چیز به گونه ای است که دیگران پی نبرند.
چون شبس گِرد ماه خرمن کرد آه من راه کهکشان بگرفت
(همان:۱۲۶)
کهکشان (کاه کشان) : خطی ابری - خاکستری که از جنوب شرقی به شمال غربی در آسمان کشیده شده است و در افواه به آن “راه مکّه ” می گویند. کهکشان پدید آمده از میلیون ها ستاره که به جهت دوری از زمین به صورت خط راهی که گویی بر آن نرمه کاه ریخته اند، مشاهده می شود.
خرمن ماه : هاله ی ماه . در مصراع اوّل این ترکیب نیست امّا اجزای آن وجود دارد.
شب و ماه نماد زلف و چهره محبوبند. زلف محبوب چونان هاله ای دور چهره اش را گرفت.
۳-۳۹-استعاره با ژرف ساخت تشبیه تفضیل
چو از برگ گلش، سنبل دمیده است ز حسرت در چمن گل پژمریده است
(خواجو:۷۸)
برگ گل [ = گل سرخ] (مستعار ) و استعاره از “چهره ی لطیف” است (مستعارٌمنه ) و “سنبل” استعاره ی نمادین است از “زلف” و “دمیدن” در معنای مجازی ” تمایل و گرایش و سایه انداختن” است، چه زلف بر چهره می افتد و می آویزد و سایه می اندازد. لازم معنای “دمیدن” گیاه این است که پر از رویش، افشان می شود و سایه می اندازد. ضمناً “حسرت گل” را (استعاره ی مکنیّه ی تخییلیّه) (حسرت ملایم مستعارٌمنه ) گل (مستعار و مستعارٌله ) یادآور شده است و کنایتاً می گوید که گل در برابر چهره ی یار دچار خود کم بینی و حقارت شده و پژمرده است. بنابراین در ژرف ساخت استعاره ی فوق که یک تشبیه وجود دارد (چهره ی یار چون برگ گل است) و شاعر فقط مشبّه ٌ به را (برگ گل) به طریق استعاره آورده است، امّا تشبیه تفضیل در زیر ساخت این استعاره خودنمایی می کند.
۳-۴۰-پارادوکس و استعاره
مسلمانان چه زلف است آن که خواجو بدان هندوی کافر، بگرویده است
(خواجو:۷۸)
“هندو"در سبک عراقی استعاره از زلف است، مگر آنکه در معنای حقیقی به کار رفته باشد:
در حال حاضر خرما در پنج قاره دنیا و در بیش از ۳۴ کشور کشت و مورد بهرهبرداری قرار میگیرد. در سال ۱۳۸۸، ایران با حدود ۲۵۳ هزار هکتار سطح زیر کشت و با تولیدی بالغ بر ۱۰۵۴۰۰ تن، از بزرگترین تولیدکنندگان خرما در دنیا بوده است و از نظر سطح زیر کشت بعد از امارات متحده عربی و از نظر تولید بعد از کشور مصر در رتبه دوم جهانی قرار داشت (فائو، ۲۰۰۹). که از این سطح ۲۰۴۸۷۵ هکتار (۸۴ درصد) را درختان بارور و ۳۹۵۵۴ هکتار (۱۶ درصد) را درختان غیر بارور یا نهال با میانگین عملکرد ۴۹۱۲ کیلوگرم در هکتار تشکیل میدهند( آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی، ۱۳۸۷).
۴-۲ گیاهشناسی نخل خرما
۱-۴-۲ برگها
منشأ پیدایش برگ، جوانهی است که نزدیک به جوانه انتهایی که به تدریج رشد کرده برگ را تولید میکنند. برگ کامل از سه قسمت تشکیل یافته است: ۱- برگچههای که در بخش فوقانی برگ قرار دارد، ۲- قسمت خاردار که در بخش میانی برگ قرار دارد و ۳- قسمت عاری از تیغ یا خار که برگ را به تنه متصل میکند. شکل برگ پنجهای یا پر مانند است. بسته به موقعیت پوشش گیاهی خرما، برگهای آن را میتوان به سه دسته تقسیم کرد: ۱- برگهای سبز و از نظر فتوسنتزی فعال در خارج (۵۰%)، ۲- برگهای سبز در حال رشد در مرکز (۱۰%) و ۳- برگهای جوان، سفید، که از نظر فتوسنتزی هنوز فعال نیستند (۴۰%) در داخل یا قلب نخل خرما (تصویر ۲-۲).
۲-۴- ۲ اندامهای تولید مثلی
نخل خرما گیاهی است دوپایه که گلهای نر و مادهی آن بر روی دو نخل به صورت جداگانه ظاهر میشوند. خوشههای گلدار تولید شده در محورهای برگ سال قبل رشد کرده است. در موارد نادر هر دو گلهای ماده و نر بر روی یک سنبله تولید شده که دو جنسه نامیده میشوند (میلن[۵۴]، ۱۹۱۸). گلهای تکجنسی تولید کننده مادگی و پرچم، در یک خوشه بزرگ قرار دارند، که متشکل از یک ساقه مرکزی[۵۵] و چند رشته یا خوشهچه[۵۶] است.
گلهای ماده که روی نخل ماده ظاهر میشوند، دارای پوششی مشابه و یک مادگی سه برچهای است (تصویر ۱-۲ الف). گلهای نر که روی نخلهای نر ظاهر میشوند و دارای ۶ پتال (کاسبرگ و گلبرگ) و ۶ پرچم در دو ردیف قرار میگیرند. در مراحل اولیه آن در یک پوشش سخت احاطه شده است که به عنوان غلاف[۵۷] شناخته است. هر خوشهچه تعداد زیادی از گلهای کوچک را حمل میکنند (چاندلر[۵۸]، ۱۹۵۸). گلهای نر دارای شش پرچم با میلههای کوتاه نوک تیز و برافراشته و بساکهای متصل پشتی است، که توسط گلبرگ تخم مرغی ناقص و روپوشدار و سه کاسبرگ گل به صورت کاسه فنجانی سه شاخهای مومی مانند احاطه شده است (تصویر ۱-۲ ب). رشد جوانه گلدهنده در زمستان بسیار کند بوده و در اسفند ماه شروع به رشد سریع می کند، به طوری که در اواخر زمستان (اواخر اسفند) و فروردین ماه غلافها کاملاً باز میشوند. تقریباً گیاهان حاصل از بذر خرما ۵۰ درصد نر و ۵۰ درصد ماده هستند.
ب
الف
ج
تصویر ۱-۲ الف- گل آذین ماده، ب-گل آذین نر، ج- سمت راست گلهای نر و سمت چپ گلهای ماده
۳-۴-۲ میوه
میوههای خرما منفرد، کشیده، استوانهای نوکدار، تک دانه، با کلاله انتهایی است. میوه خرما سته و از دو قسمت متمایز تشکیل میشود. اول قسمت خارجی که اطراف هسته را فرا میگیرد و قسمت خوراکی میوه را تشکیل میدهد که به پریکارپ یا فرابر درخت مادری است. که از سه قسمت تشکیل شده است: الف- اپیکارپ[۵۹] یا برونبر (پوست میوه) که عبارت است از یک پوسته نازک نسبتاً سخت و مومی و شفاف که روی هسته خرما کشیده شده است. ب- مزوکارپ[۶۰] یا میانبر که در زیر پوست واقع شده و قسمت گوشتی میوه و خوراکی است. ج- اندوکارپ یا درونبر حد فاصل بین میانبر (قسمت خوراکی) و دانه (هسته) است و در خرما عبارت است از یک غشا بسیار نازک و سفید رنگ که روی خرما چسبیده است. قسمت داخلی میوه که هسته نامیده میشود بسیار سخت و به رنگ خاکستری یا قهوهای است. جنین خرما که کوچک و راست و فاقد ریشه چه است، در داخل آلبومن حجیم، در هسته قرار دارد (تصویر ۲-۲).
تصویر ۲-۲ نمای شماتیک درخت و میوهی نخل خرما (مانیر[۶۱]، ۱۹۷۳)
۵-۲ تکثیر نخل خرما
اگر چه نخلها از لحاظ اقتصادی مهم هستند، ولی بسیار نادیده گرفته شدهاند. علاوه بر این، پیشرفت در زمینه اصلاح، ژنتیک، بهبود محصول و گسترش کشت تجاری برای نخلها با عادت و طبیعت عمر طولانی این درختان تک لپه محدود بوده است. بیشتر نخلها مانند، نارگیل و نخل روغنی تنها میتوانند توسط بذر تکثیر شوند. سه روش برای تکثیر خرما وجود دارد: از طریق دانه، پاجوش (روش سنتی) و روش کشت بافت.
۱-۵-۲ تکثیر از طریق دانه
تکثیر دانه، همان تکثیر جنسی نامیده است، که اگر چه برای اهداف اصلاحی مفید است، اما یک روش مناسب برای تکثیر رویشی نخل محسوب نمیشود، زیرا: ۱- نخل خرما گونهای دوپایه است در نتیجه نیمی از ژنوم نتاج از پایهی پدری و نیمی از پایهی مادری خواهد بود، ۲- نخل خرما هتروزیگوت بوده و در نتیجه تغییرات زیادی در نتاج وجود خواهد داشت و ویژگیهای مطلوب از والدین خود را ممکن است از دست داده باشند، ۳-گیاهچههای بذری از نظر پتانسیل تولید، کیفیت میوه و زمان برداشت بسیار غیریکنواخت خواهند بود، بنابراین برداشت آنها برای عرضه به بازار بسیار دشوار خواهد بود.
تکثیر با بذر تا حد زیادی سادهترین و سریعترین روش تکثیر بوده است. با این حال، با این روش تکثیر ارقام اصیل[۶۲] تولید نمیکنند و هیچ دو نهالی به طور یکسان نخواهد بود. به دلیل تنوع آنها، این روش تکثیر تنها برای مقاصد اصلاحی[۶۳] مفید میباشد. در این صورت با کاشت دانههای خرما و تولید درختان متنوع میتوان از میان آنها درختانی دارای میوه با کیفیت و دارای تحمل به تنشها آنها را به صورت کلون تکثیر و معرفی کرد.
۲-۵-۲ تکثیر از طریق پاجوش
تکثیر پاجوش، یا غیرجنسی یا رویشی دارای مزایایی است از جمله: ۱-گیاهان پاجوشی به اصالت نخلهای والدین میباشد. زیرا پاجوش از جوانه جانبی در تنه گیاه مادری توسعه یافته و در نتیجه میوههای تولید شده همان کیفیت نخل مادری را خواهند داشت و یکنواختی تولید را تضمین میکنند، ۲-گیاهان پاجوشی۲-۳ سال زودتر از گیاهچههای بذری میوه خواهند داد، ولی پاجوشها به طور عمده به تعداد محدودی (حداکثر۲۰ تا ۳۰) در اوایل زندگی نخل (۱۰ تا ۱۵ سال پس از کاشت خرما) تولید میشوند (نیکسون و همکاران[۶۴]، ۱۹۷۸) که از میان آنها در هر سال فقط سه یا چهار پاجوش برای کاشت مناسب هستند و حتی همانها را باید به مدت ۱ تا ۲ سال قبل از کاشت در خزانه نگهداری و پرورش داد.
۳-۵-۲ تکثیر از طریق کشت بافت
استفاده از روش کشت بافت در خرما، که تکثیر درون شیشهای نامیده میشود، دارای مزایای بسیاری است: ۱- تکثیر ارقام انتخاب شده ماده سالم (عاری از آفت و بیماری)، ارقام مقاوم به بیماری بایود[۶۵]، ارقام نر با گرده برتر با ویژگیهای متازنیا[۶۶] مفید، ۲- تکثیر در مقیاس وسیع، ۳- تکثیر بدون تأثیر فصل، ۴- تولید گیاهان یکنواخت از نظر ژنتیکی، ۵- حصول اطمینان از مبادله آسان و سریع مواد گیاهی بین مناطق مختلف ۶- از لحاظ اقتصادی هنگامی که تولید زیاد مورد نیاز است قابل اعتماد است.
موفقیت تکثیر تکلپهایها در شرایط درون شیشهای به تعداد نسبتاً کمی از گونههای گیاهی محدود شده است. در حالی که بسیاری از دولپهیها با موفقیت کشت بافت شدهاند. به علاوه در گیاهان چوبی، توانایی باززایی گیاهچه با بهره گرفتن از تکنیک کشت بافت در مقایسه با گیاهان علفی[۶۷] پایینتر بوده است. در نخلها، تا بیست سال پیش، موفقیت کمی در القاء و نگهداری کالوس بهدست آمده بود. ولی امروزه تکنیکهای کشت بافت گیاهی برای طیف گستردهای از گیاهان و نخلهای که از لحاظ اقتصادی مهم هستند به عنوان مثال، در نارگیل، نخل روغنی و خرما (کیک و همکاران[۶۸]، ۱۹۸۹) بکار گرفته شده است.
۶-۲ عوامل مؤثر بر رشد و نمو ریزنمونه
رشد و نمو گیاه در محیط درون شیشهای به عوامل متعددی بستگی دارد که از آن جمله میتوان به نوع گیاه، مواد غذایی، عوامل محیطی و مواد آلی ویژه اشاره نمود. ساختار ژنتیکی گیاه یک عوامل مهم و حساس در هر یک از مراحل رشد گیاه محسوب میشود. مواد غذایی مورد نیاز گیاه شامل آب، عناصر معدنی و قندها میباشند. عوامل فیزیکی رشد و نمو شامل نور، درجه حرارت، pH و غلظتهای گازهای اکسیژن و دیاکسیدکربن هستند که بر جذب آب، تبخیر، فتوسنتز، تنفس، رشد و غیره مؤثر هستند. مواد آلی در غلظت بسیار کم مورد احتیاج هستند، توزیع انواع مواد به داخل گیاه و بنابراین، مسؤولیت تقسیم سلولی و رشد سلول را بر عهده دارد. تنظیمکنندههای رشد، خصوصاً اکسینها و سیتوکینینها، باعث تنظیم نمو اندامها در ریزنمونههای کشت شده میگردند. تنظیم رشد و نمو یک گیاه فرایند پیچیدهای است که به ساختار ژنتیکی گیاه و محیط بستگی دارد. بنابراین در زمان تهیه محیط کشت بایستی اثرات متقابل این عوامل روی یکدیگر مد نظر قرار داده شود.
۱-۶-۲ محیط کشت
یکی از مهمترین عوامل دخیل در رشد، نمو و مورفوژنز بافتهای گیاهی کشت شده مواد تشکیلدهنده محیط کشت میباشد. نیازهای غذایی اولیه سلولهای گیاهی در شرایط درون شیشهای شباهت زیادی با نیازهای غذایی گیاه کامل دارد. محیط کشت پیشنهادی توسط موراشیک و اسکوگ[۶۹] (۱۹۶۲) کاربرد وسیعی در کشت بافت دارد و به طور کلی مواد تشکیلدهنده آن شامل: ترکیبات غذایی که خود شامل آب، عناصر پرمصرف، عناصر کممصرف، قندها، ویتامینها، اسیدهای آمینه و دیگر مواد نیتروژندار، سیستم حمایتکننده یا عوامل ژلهای و مواد تنظیمکننده رشد گیاهی است.
در طول مراحل اولیه کشت بافت نخل خرما انواع مختلف محیطهای غذایی توسط بسیاری از محققین از جمله محیط) WH شروئیدر، ۱۹۷۰)، محیط Knobb’s مورد استفاده قرار گرفت (آمر و بنبادیس[۷۰]، ۱۹۷۷). اما در حال حاضر بیشترین و با صرفهترین محیط کشتی که برای کشت بافت خرما در نظر گرفته شده است محیط کشتMS موراشیک و اسکوگ است. محیط MS اولین بار در توسط کیپس و لنین- روونی[۷۱] (۱۹۷۴) در کشت بافت خرما مورد استفاده قرار گرفته است. محیط کشت پایه MS معمولاً برای جنینزایی و اندامزایی در خرما استفاده گردیده، که آن هم بسته به ژنوتیپ و رقم تغییر یافته است (جین، ۲۰۰۶). محیط کشت Y3 Eeuwens (فرناندو و گامیگی[۷۲]، ۲۰۰۰) برای کشت بساک نارگیل و همچنین محیط کشتCRI 72 )کارینهراتنه و پرینهپراما[۷۳]، ۱۹۸۹) برای کشت بافت نارگیل فرموله شده است. محیط کشت CRI 72 در القاء کالوس و جنینزایی سوماتیکی ریزنمونههای جنین نارس نارگیل (فرناندو و گامیگی، ۲۰۰۰)، برچه (فرناندو و همکاران، ۲۰۰۳)، تخمدان (پرارا و همکاران[۷۴]، ۲۰۰۷) با موفقیت همراه بوده است. با این حال، پاسخ مثبتی در کشت بساک نارگیل را القاء نمیکند (پرارا و همکاران، ۲۰۰۸). محیط کشتY3 Eeuwens در مقایسه با محیط کشت CRI 72 دارای اسید آمینههای (آسپاراژین، گلوتامین و آرژنین) و همچنینNH4Cl ، KCl و NiCl بالاتری است. گلوتامین اثر تحریکی بر آندروژنز دارد (گوا و همکاران[۷۵]، ۱۹۹۹). محیط کشت MS به عنوان محیط پایه برای القای آندروژنز در بسیاری از گونههای زراعی مانند فلفل (کیم و همکاران[۷۶]، ۲۰۰۴)؛ کدو (متوالی و همکاران[۷۷]، ۱۹۹۸)؛ برنج (وانگو همکاران[۷۸] ، ۱۹۸۳) و مارچوبه (پنگ و والن[۷۹] ، ۱۹۹۹) استفاده شده است. با این حال در القای آندروژنز در بساک نارگیل مؤثر نبوده است (پرارا، ۲۰۰۸).
۱-۱-۶-۲ آب
باید به کیفیت آب مورد استفاده توجه زیادی معطوف شود، زیرا قریب ۹۵ درصد از محیط کشت را آب تشکیل میدهد. در سالهای اخیر، برای کشت بافت از آبی استفاده میشود که توسط اسمز معکوس[۸۰]، خالص سازی شده است. آب خالص سازی میتواند با بهره گرفتن از آب یون برداری[۸۱] و یا دوبار تقطیر شده[۸۲] تأمین نمود. بهتر است آب مقطر در ظروف پلیاتیلنی و یا ظروف شیشهای پیرکس نگهداری شود، زیرا ظروف شیشهای معمولی بوسیله یونهای سرب، سدیم و آرسنیک آلوده میشوند که میتوانند به آن اضافه شوند (سادات نوری و همکاران، ۱۳۹۰).
۲-۱-۶-۲ عامل ژلهای
کشتها در شرایط آزمایشگاهی نیاز به یک سطح رشد دارند. به همین دلیل آگار به عنوان عامل ژلهای تکیهگاه فیزیکی را برای رشد کشتها را فراهم میآورد. آگار یک پلی ساکارید مرکب با جرم ملکولی بالا است که قدرت تولید ژل در محیط کشت را دارد. این ماده یکی از مشتقات دیوارهی سلولی گروهی از جلبکهای قرمز (رودوفیسه[۸۳]) و علف دریایی گاراسیلاریا[۸۴] است. آگار از دو بخش تشکیل شده است: آگارز[۸۵] ۷۰ درصد و آگاروپکتین[۸۶] ۳۰ درصد. جزئی که باعث ایجاد حالت ژلهای در آگار میشود، همان آگارز است. آگار دارای خاصیت جذب آب بوده و وقتی به محیط کشت اضافه میشود، آب آن را جذب نموده و یک حالت ژلهای و در عین حال متخلخل به محیط میبخشد و در نتیجه تبادل گازها بخصوص اکسیژن و گاز کربنیک بهخوبی صورت میگیرد. آگار با ترکیبات تشکیلدهنده محیط کشت واکنش نداده و همچنین توسط آنزیمهای گیاه تجزیه نمیشود (کینزلی و هندرسون[۸۷]، ۱۹۸۸).
نتایج متعدد نشان داده است که تعداد جنینهای سوماتیکی تشکیل شده از گلآذین نخل خرما به طور قابل توجهی در محیط کشت مایع افزایش یافته است (سیدکی[۸۸]، ۲۰۱۲)، به طوری که ۵/۳ برابر (القرایی، ۲۰۱۲) تا ۵/۵ برابر (عثمانی[۸۹] ۲۰۰۹) بوده است. نتایج مشابه توسط ورمندی و ناوار[۹۰] (۱۹۹۶) در ریزنمونه رأس ساقه بهدست آمده است. علت آن توزیع بهتر مواد غذایی است زیرا در حالتی که گیاهان غوطهور باشند، به آسانی میتوانند مواد غذایی، تنظیمکنندههای رشد و مواد دیگر را از تمام جهات جذب نمایند ولی در کشت جامد فقط قسمت انتهایی ریزنمونه در تماس با محیط کشت است. ممکن است برای جنینزایی کالوس به دلیل رقابت قابل توجهی برای مواد غذایی مهم باشد (تیچت و همکاران[۹۱]، ۱۹۹۱). بهعلاوه، در کشت مایع، مواد مضر تولیدی ریزنمونهها در محیط کشت رقیق میگردد، در حالی که در محیط کشت جامد این مواد در نقطه مشخصی متراکم میشوند. مقدار آگار بسته به نوع آن و نوع محیط کشت متفاوت است. معمولاً عامل ژل کننده در محیط کشت نخل خرما، آگار و به میزان ۸ گرم در لیتر است (الخلیفه و همکاران[۹۲]، ۲۰۱۲).
۳-۱-۶-۲ کربوهیداتها ( منبع کربن و انرژی)
سلولها، بافتها و اندامهای گیاهی کشت شده برای تأمین انرژی مورد نیاز خود به یک منبع کربوهیدارت وابسته هستند. در کشت بافت که فعالیت فتوسنتزی در شرایط آزمایشگاهی بافتهای گیاهی با توجه به شدت نور کم، رطوبت نسبی بالا و محدود بودن تبادل گازی کاهش مییابد، تأمین کربوهیدارات ضروری است (کوزای[۹۳]، ۱۹۹۱). در میان کربوهیداتهای مختلف، بیشتر از ساکارز در کشت بافت استفاده میشود (ایراکی و ترمبلی[۹۴]، ۲۰۰۱). ساکارز معمولاً بعد از اتوکلاو کردن به مونوساکاریدهای گلوکز و فروکتوز تبدیل میگردد (فاولر[۹۵]، ۱۹۸۲). بافتهای گیاهی در حال رشد ابتدا گلوکز محیط را جذب نموده و در ادامه از فروکتوز استفاده میکنند. گامبورک و فیلیپس[۹۶] (۱۹۹۵) اظهار داشتند که ساکارز، گلوکز و تا حدودی فروکتوز به عنوان تنها منبع کربن در کشت بافت شناخته شدهاند. از کربوهیداتهای دیگری مانند لاکتوز، مالتوز و نشاسته نیز استفاده شده است، اما هیچ کدام بر ساکارز برتری نداشتهاند (ریکین،۱۹۸۳). ال-باهر[۹۷] (۱۹۸۹) غلظتهای ۳، ۶ و ۱۰ درصد ساکارز را مورد بررسی قرار داد، او دریافت که بر اساس وزنتر کالوس بهترین رشد از ۳ درصد ساکارز بهدست میآید. این نتیجه توسط محمد[۹۸] (۱۹۹۶) نیز بهدست آمده است. اساکا و همکاران[۹۹] (۱۹۹۴) مشاهده کردند مانیتول از نظر رشد فعال بر حسب درصد وزنی شباهتی به ساکارز نشان نمیدهد.
همچنین ساکارز به عنوان بهترین منبع کربن توسط بسیاری از محققان گزارش شده است که احتمالاً ناشی از نقش انتقال انرژی آن در بسیاری از گیاهان است (تامپسون و تورپ[۱۰۰]، ۱۹۷۸). به طوری که الدوایتی[۱۰۱] (۲۰۰۰، به نقل از سیدکی و همکاران، ۲۰۱۲) نشان داد ساکارز نسبت به گلوکز و فروکتوز بهترین نتیجه را در تولید جنینهای سوماتیکی بالغ از کالوس جنینزای ریز نمونه رأس ساقه را داده است. در اغلب گزارشات غلظت در ۶۰ میلیگرم در لیتر ساکارز تعداد جنینهای سوماتیکی نسبت به غلظت ۴۰ میلیگرم در لیتر ساکارز کاهش میدهد. ابول سعود و همکاران (۲۰۰۷) نیز گزارش کردند که افزایش غلظت ساکارز از ۲۰ تا ۴۰ گرم در لیتر در محیط کشت افزایش درصد جنینزایی مستقیم از ریزنمونه گلآذین نخل خرما بهبود داده است. ولی افزایش غلظت مانتیول ۳۰ تا ۶۰ گرم تعداد جنینهای سوماتیکی بالغ از کشت جنین کاهش داده است. از طرفی پدیدهی قهوهای شدن کمتر شده است. به طور کلی از مانیتول برای اعمال تنش اسمزی در شرایط آزمایشگاهی در غلظتهای بالا به محیط کشت اضافه میگردد. اعتقاد بر این است مانیتول تقریباً بر فرایندهای متابولیکی بیاثر است، در شرایط آزمایشگاهی پدیدههای وابسته به مانیتول عمدتاً به عنوان اثرات اسمتیک تعریف میگردند (استاینز[۱۰۲]، ۱۹۹۹). الخطیب[۱۰۳] (۲۰۰۸) از شیرهی خرما به عنوان یک منبع جایگزین برای ساکارز در محیط کشت استفاده کرده است و نتیجه گرفت که بافتهای خرما قادر به استفاده از شیره خرما به عنوان تنها منبع کربن برای رشد رویشی خود هستند. علاوه بر این، شیره خرما با غلظت ۶ درصد میتواند به عنوان جایگزین ۳۰ تا ۶۰ گرم در لیتر ساکارز بکار رود.
۴-۱-۶-۲ عناصر معدنی
بعد از قند، مواد معدنی مهمترین گروه مواد غذایی در رشد درون شیشهای بافتهای گیاهی هستند. نمکهای معدنی عبارتند از عناصر پرمصرف[۱۰۴] (نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم و گوگرد) و عناصر کممصرف[۱۰۵] (کلر، مس، منگنز، آهن، روی، مولبیدن و بر). معمولاً از محلول غلیظ پایه[۱۰۶] برای ساختن محیط کشت استفاده میشود. محلولهای پایه باید در حرارات پایین (۴ درجه سانتیگراد) و در شیشههای تیره نگهداری شوند. در تهیه محلولهای پایه ممکن است اضافه کردن نمکها با هم سبب تشکیل رسوب شود که برای جلوگیری از این مشکل بایستی دستورالعمل مربوط به ساخت محلولهای استاندارد را رعایت کرد (باجوانی و رازادن[۱۰۷]،۱۹۹۶).
۵-۱-۶-۲ اسیدیته (PH)
واکنش pH هر محلول میزان غلظت یون هیدروژن را در آن محلول نشان میدهد. pH محیط کشت معمولاً بین ۶/۵ تا ۸/۵ تنظیم میگردد، اما عکسالعمل مطلوب معمولاً در pH متفاوت از آن ایجاد میشود. اگرpH خیلی پایین باشد، ممکن است ۱-پایداری ترکیباتی مثل اکسین (IAA)، اسید جیبرلیک، ویتامین B1 و اسید پانتوتنیک کاهش یابد، ۲-آگار به خوبی سفت نشده و محیط کشت شل و آبکی شود، ۳- برخی نمکهای خاص (بویژه نمکهای فسفات و آهن) رسوب کنند ۴- جذب یون آمونیوم کند شود. اتوکلاو کردن pH محیط کشت را کاهش میدهد (اسکیروین[۱۰۸] و همکاران، ۱۹۸۶). اغلب، بافت کشت شده خودش حالت بافری را تنظیم میکند. به طوری کهpH اندکی کاهش یافته و به حد مطلوب میرسد. در نخل خرما بر حسب نوع ریزنمونه pH محیط کشت متفاوت بوده است. به طوری که در کشت ریزنمونه رأس ساقه، گلآذین، جنین، pH در حدود ۷/۵ (زاید و همکاران، ۲۰۱۱) و در کشت بساک pH در حدود ۸٫۵ (پرارا، ۲۰۰۷) در نظر گرفته شده است.
۶-۱-۶-۲ هورمونها و تنظیمکنندهای رشد
مجموع هورمونها و ترکیبات مصنوعی آنها، تنظیمکنندههای رشد نامیده میشوند. در کشت بافت خرما، تنظیمکنندههای رشد (مخصوصاً اکسینها و سیتوکینینها) کاربرد وسیع دارند (جورج و همکاران[۱۰۹]، ۲۰۰۸).
۱-۶-۱-۶-۲ اکسینها
تنها اکسین طبیعی مورد استفاده در کشت بافت ایندول استیک اسید (IAA)[110] است. در حالی که اکسینهای مصنوعی مانند، ایندولبوتیریکاسید[۱۱۱]IBA) )، نفتالیناستیکاسید ([۱۱۲](NAA، توفوردی ((۲,۴-D[113]، توفورفایوتی(۲,۴,۵-T)[114]، دیکامبا[۱۱۵] و پیکلورام[۱۱۶] نسبتاً فعالتر هستند. اکسینها معمولاً باعث رشد طولی سلول، تورم بافتها، تقسیم سلولی و تشکیل ریشههای نابجا، ممانعت از تشکیل شاخههای نابجا و جانبی، جنینزایی در کشتهای مایع یا سوسپانسیون، تشکیل مریستم در بافتهای سازمان نیافته و حفظ غالبیت انتهایی میشوند. در غلظت کم اکسین تشکیل ریشههای نابجا حالت غالب دارد، در حالی که در غلظت زیاد اکسین تشکیل ریشه صورت نمیگیرد و تشکیل کالوس اتفاق میافتد. در بعضی موارد اضافه نمودن اکسین سبب تسریع رشد گیاهچه میشود (اسمیت[۱۱۷]، ۲۰۱۲). اکسینها انبساط پذیری دیواره سلولی را افزایش میدهند، که منتج به نرم شدن دیواره سلولی و طویل شدن سلول میشود. اکسینها در حضور نور با خروج پروتون از سلول و اسیدی شدن دیوارههای سلولی، عامل شکستن اتصالات اصلی دیواره ساولی و تحریک توسعهی برگ هستند (ونواکنبرگ و کلاند[۱۱۸]، ۱۹۷۹). اکسین طبیعی (IAA) غالباً به دلیل ناپایدار بودن در کشت بافت درختان به کار نمیرود. در زمان تهیهی محیط کشت در حدود ۴۰ درصد IAA موجود در محیط کشت MS با ۲۰ دقیقه اتوکلاو از بین میرود (نیسن و ساتر[۱۱۹]، ۱۹۸۸). بهعلاوه وجود آهن در محیط کشت تجزیهی IAA در مجاورت نور را تحریک میکند (دانلپ و روباکر[۱۲۰] ۱۹۸۸). IBA در شرایط اتوکلاو و نور با سرعت کمتری نسبت به IAAتجزیه میگردد (نسین و ساتر، ۱۹۹۰). یکی دیگر از مزایای کاربرد IBA نسبت به سایر اکسینها این است که IBA به IAA که همان اکسین طبیعی است تبدیل میشود (اپستین و لاوی[۱۲۱]، ۱۹۸۴).
جهت عملکرد بهینه ساختارهای جنینزا در گونههای زراعی به اکسینهای مختلف مورد نیاز است. در میان اکسینها، ۲,۴-D به طور گسترده در کشت بافت خرما مورد استفاده قرار میگیرد. به طوری که مؤثرترین اکسین در کشت بافت خرما بوده است. ال حضرمی و بزیز[۱۲۲] (۱۹۹۵) گزارش دادند ۲,۴-D اثرات مفید در القای ظرفیت جنینزایی کالوس دارد. دقیقاً مشخص نشده که۲,۴-D چگونه کالوسزایی نخل خرما را تقویت میکند، اما به دلیل سرکوب تجمع مواد سمی فنلی و همچنین تکمیل کمبود اکسین درونزا در کالوسزایی مؤثر است (اسمیت و استریت[۱۲۳]، ۱۹۷۴). ابوالنیل[۱۲۴] (۱۹۸۹) نشان داد که NAA، IAN[125] و ۲,۴-D ترکیبات فعال در کشت بافت هستند. NAA و IAN در کشت بافت خرما میتوانند جایگزین ۲,۴-D گردند لذا هر دو تنظیمکننده رشد میتوانند سبب رشد کالوس و باززایی گیاهان شوند. در کشت بافت ارقام نخل خرمای امسکشی[۱۲۶] (سان و همکاران[۱۲۷]، ۲۰۰۶)، جیحل[۱۲۸] و بوستامینویر[۱۲۹] (زوین و ال- هادرامی[۱۳۰]، ۲۰۰۷)، دگلتنور[۱۳۱] (افکای و همکاران، ۲۰۰۳) و دگلتبی[۱۳۲] (عثمانی و همکاران، ۲۰۰۹) مشخص شد که ۲,۴-D برای القای جنینزایی سوماتیکی از ریزنمونهی برگ لازم است اما غلظت ۲,۴-D مورد نیاز ارقام مختلف خرما متفاوت است. ۲,۴-D در بسیاری از سیستمهای کشت بساک استفاده شده است و غلظت بهینه آن برای القاء آندروژنز به نوع گونه بستگی دارد (بل و همکاران[۱۳۳]، ۱۹۹۳). اکسین مصنوعی ۲,۴-D مؤثرترین تنظیمکننده رشد گیاهی برای وادار کردن آندروژنز در بسیاری از محصولات، از جمله جو (ژنگ و کنزاک[۱۳۴]، ۱۹۹۹) و گندم (بال و همکاران، ۱۹۹۳) بوده است. علاوه بر این بر القای کالوسزایی در ریزنمونههای مختلف نارگیل (ویراکین[۱۳۵]، ۲۰۰۴؛ ویردیل[۱۳۶]، ۱۹۸۹؛ ایبرت و تیلور،۱۹۹۰) مؤثر بوده است. پرارا و همکاران (۲۰۰۸) نشان دادند که ۱۰۰ میلیگرم۲,۴-D برای القای نرزایی در کشت بساک نارگیل مؤثر است. آندروژنز در برخی گونههای سخت چوب با اکسینهای ضعیفتر IAAو یا NAA مؤثرتر بوده است (چن، ۱۹۸۷). در گندم IAA و NAA ممکن است سبب جنینزایی مستقیم شوند در حالی که ۲,۴-D تکثیر سریع سلولی و تشکیل کالوسهای غیر جنینزا را افزایش میدهد (بل و همکاران، ۱۹۹۳). مقادیر ppm100-50 از تنظیم کنندههای رشد IAA،IBA و NAAبر روی پاجوش نخل خرما به طور قابل توجهی تعداد، وزن و طول ریشه را افزایش داده است (ال هدایری و همکاران[۱۳۷]،۱۹۹۱). غلظتهای بالای NAA (6- ۱۰ تا ۷- ۱۰ مولار ) رشد بافتهای نخل خرما را تحریک کرده است. اما روی وزنتر بافت نارگیل خاصیت باز دارندگی دارد. اما زمانی که از ۶– ۱۰ × ۵/۲ به۵- ۱۰× ۵/۲ آغاز به ریشهدهی کرده است (ایوانس، ۱۹۷۸). IAA، IBAو NAA برای ریشهزایی پاجوشها استفاده گردیده است (افضل و همکاران[۱۳۸]، ۲۰۱۱). ترمزی و همکاران[۱۳۹] (۲۰۱۴) جهت بررسی اثر NAA غلظتهای مختلف (۰، ۵/۰، ۱ و ۲ میلیگرم در لیتر) روی توسعه کشتهای شبه جنینی از کلونهایPL 209 ،PL 213 وPL 220 نخل روغنی بر روی محیط MS مطالعهای انجام دادند. اندازهگیری وزنتر، پیشجنین و تعداد شاخسارهها در طول ۱۶ هفته از آزمایش ثبت گردید. نتایج نشان داد که بیشترین میانگین وزنتر و تعداد شاخساره در PL 213 در محیط MSبدون NAA (کنترل) و پس از آن درPL 209 وPL 220 رخ داده است. در اکثر آزمایشات انجام شده بر روی نخل خرما NAA برای القاء ریشه و طویل شدن ریشه (خان، ۲۰۱۲)، افزایش توسعه جنینهای سوماتیک، افزایش کالوسهای جنینزا و تعداد جنینهای حاصله (پینکر و همکاران[۱۴۰]، ۲۰۱۰) استفاده گردیده است.
۲-۶-۱-۶-۲ سیتوکینینها
سیتوکینینها غالباً برای تحریک رشد و نمو در بافتهای کشت شده به کار میروند. در این میان کینتین، زآتین، بنزیلآمین (BA)، دی متیلالیل آمینوپورین (۲ip) و بنزیلآمینوپورین (PBA) استفاده متداولی دارند. زآتین و ۲ip به عنوان سایتوکینینهای طبیعی شناخته شدهاند، در حالی که کینتین، BA، PBA سایتوکینینهای مصنوعی میباشند. این هورمونها بهویژه اگر توأم با یک اکسین اضافه شوند، باعث تحریک تقسیم سلولی میشوند (بوهم[۱۴۱]، ۱۹۸۰). سایتوکینینها در غلظتهای بالا باعث تشکیل ساقه نابجا میشوند، اما معمولاً از تشکیل ریشه ممانعت میشود. این هورمونها از طریق کاهش غالبیت رأسی[۱۴۲] در ریزنمونه باعث تحریک تشکیل ساقه نابجا میشوند (اسمیت، ۲۰۱۲). اثر سیتوکینینها بعضی مواقع شبیه اثرات نور است و جذب پتاسیم را تحریک میکنند (گرین و مویر[۱۴۳]، ۱۹۷۹). اکسینها در سلولها پدیدههایی را تنظیم میکنند که منجر به نسخه برداری از DNA میشود. در مقابل سیتوکینینها پدیدههایی را تنظیم میکنند که موجب تقسیم میتوز میشود. در نتیجه در حضور اکسین نسخه برداری از DNA صورت میگیرد، ولی سلولها تقسیم نمیشوند، مگر اینکه سیتوکینین هم اضافه شود. به همین دلیل در حضور سیتوکینین، فقط سلولهایی تقسیم میشوند که قبلاً DNAی آنها نسخه برداری شده است (جوانیو و تاندیو دمارماک[۱۴۴]، ۱۹۷۳). برای تشکیل کالوس و نیز تقسیم سلولی به سیتوکینینها نیاز است (مینوکا[۱۴۵]، ۱۹۸۷)، اما کاربرد سطوح متعادلی از دو تنظیمکننده رشد اکسین و سیتوکینین، باعث تشکیل کالوس میشود (روت، ۲۰۰۴). بنزیلآمین فعالترین، ارزانترین و تنها سیتوکینینی است که میتواند اتوکلاو گردد. بنابراین در کارهای ریزازدیادی تجاری که هزینه و سادگی کار مورد توجه است بیشترین کاربرد را داراست (توماس و بلاکسلی[۱۴۶]، ۱۹۸۷). گزارشات متعددی وجود دارد که نشان میدهد در ترکیب با اکسین بر جنینزایی سوماتیکی در تعداد زیادی از گیاهان مؤثر بوده است (جنید و همکاران[۱۴۷]، ۲۰۰۷). اغلب موارد، ۲,۴-D و BAP برای تحریک رشد جنینهای سوماتیکی استفاده میشود. در نخل خرما ۲/۰ میلیگرم در لیتر BAP برای تحریک جوانهزنی حدود ۷۶ درصد از جنینهای سوماتیکی استفاده میشود (هونگ[۱۴۸]، ۱۹۹۹). اشراقی و همکاران[۱۴۹] (۲۰۰۵) نشان دادند که اثر تنظیم کنندههای رشدی ۲,۴-D و BAP درالقاء کالوس و جنین سوماتیک وابسته به رقم است. در واقع، در رقم خنیزی[۱۵۰] کالوسهای جنینزا بر روی محیط کشت حاوی۶/۴ میلیگرم در لیتر BAP و ۴/۳ میلیگرم در لیتر ۲,۴-Dتشکیل شده است. درمقابل، در رقم مردار سنگ[۱۵۱] غلظتهای بالاتر۲,۴-D (154میلیگرم در لیتر) برای القاء کالوسهای جنینزا ضروری است.
چارطاق گیا: اتاقکی که بر بالای چهارپایه، از علف و گیاه درست کنند. اطاقی که در بالای سرایها بر چهارستون بنا کنند (برهان).
کیا: بزرگ ده، امیر
کیایی: بزرگی و سروری
هفت طاق: کنایه از فلک جهان (تعلیقات دیوان مجیر)
اندروا: وارونه، سرگشته
بین گیا و کیا جناس وجود دارد.
بین چهار و هفت مراعات النظیر وجود دارد.
معنی بیت: در برابر عظمت بارگاه پادشاه، تمام بزرگی و عظمت این هفت فلک سرگشته همچون اتاقی که از علف درست کنند ناچیز و بی ارزش است.
۲۳)گشاده شه ره انصاف بحر و کان یعنی دو دست او که فرو بسته اند دست قضا
دست قضا: اضافه استعاری
بین گشاده و بسته طباق وجود دارد.
معنی بیت: پادشاه راه انصاف دریا و معدن را باز کرده است یعنی دو دست بخشنده خود را که دستان قضا را بسته اند باز کرده و بر همگان احسان می کند و می بخشد.
۲۴)شکست درّی کان در هزار سال اندوخت درست شد که به نزدیک جود اوست هبا
هباء: گرد و غبار، مجازاً به معنی ناچیز و بی ارزش
شکستن درّ: کنایه از بی قدر و ارزش شدن درّ
معنی بیت: درّی را که کان در طی هزاران سال فراهم کرده بود شکست و از ارزش افتاد و معلوم شد که در برابر جود و بخشندگی پادشاه، بخشش معدن و کان ناچیز و بی ارزش است.
۲۵)ز تیغ اوست بیا کژنشین و راست بگوی که نیست کژ به جهان جز کمانچه طغرا
کژ نشستن و راست گفتن: مقابل راست نشستن و کج گفتن. راست نشستن به دلالتالظاهر عنوان الباطن گویایی صحت قول و اعتماد و اتکا به نفس تواند بود. اما در شواهد ذیل مراد این است که شخص می تواند ظاهر را دلیل باطن و یا عنوان باطن قرار ندهد، به ظاهر کج و ناراست و غیرمستقیم باشد اما صفای باطن و استقامت نفس و صحت گفتار از دست ندهد:
بیا تا کج نشینم راست گویم که کژّی ماتم آرد راستی سور
(انوری به نقل از لغت نامه)
کمانچه طغرا: خطی در عهد قدیم که به شکل کمان بر بالای امثله و مناشیر ایشان میکشیدند. (تعلیقات دیوان مجیر)
هلال عید برآمد ز طارم اخضر چو بر مثال سلاطین کمانچه طغرا
بین کژ و راست تضاد و در بیت نوعی استثنای منقطع وجود دارد.
معنی بیت: بیا و حقیقت را بگو که در جهان به سبب قدرت و شمشیر او اثری از ناراستی و کژی نیست و اگر هست تنها کژی خطی است که بر بالای فرمان ها نویسند.
۲۶)چنان به دور وی اجزای خاک با طربند که ذرّه رقص کنان می رود میان هوا
بین طرب و رقص و نیز ذره و هوا و اجزای خاک تناسب وجود دارد.
معنی بیت: در دوره حکومت او ذرّه ذرّه خاک چنان شادمان و خوشحالند که حتی ذرات رقص کنان در هوا در حرکت هستند.
۲۷)زهی رسیده به جایی بلندی قدرت که عقل کل به دو منزل نمی رسد آنجا
عقل کل: عقل اول
عقل کل را آبگینه ریزه در پای اوفتاد بس که سنگ تجربت بر طاق مینائی زدم
( سعدی به نقل از فرهنگنامه شعری)
منزل: محل فرود آمدن مسافران به طور موقت که در فواصل معینی در راه های قدیم تعبیه می شد، کاروانسرا، فاصله منازل معمولاً مسافتی بوده که کاروانی به یک روز می سپرده.
دو منزل: مسافت بین دو استراحتگاه کاروان
دو منزل بشد خسرو سرفراز ورا کرد پدرود پس گشت باز
(فردوسی به نقل از لغت نامه)
شاعر در توصیف قدر و مرتبه ممدوح اغراق و غلو کرده است.
معنی بیت: آفرین زیرا بلندی و مقام تو به مرتبهای رسیده است که حتی عقل کل با همه قدرت و توانایی اش نمی تواند با طی منازل حتی به آنجا برسد.
۲۸)تویی که ظلم ز بیم تو هست زهره شکاف تویی که طبع به مدح تو هست زهره نوا
زَهره: کیسه صفرا زهر شکاف: ترسنده، ترسان
چندان برآمد از جگر آب ناله ها کافاق گشت زهره شکاف از فغان آب (۱۵)
زُهره: نام ستاره ای است در آسمان سوم که در فارسی آن را ناهید گویند. زهره به عنوان مظهر زیبایی، الهه عشق و موسیقی و نشاط در ادبیات فارسی معروف است. برای توضیح بیشتر مراجعه کنید به فرهنگ اساطیر، دکتر یاحقی.
بین زُهره و زَهره جناس ناقص وجود دارد و در بیت موازنه رعایت شده است.
معنی بیت: تو پادشاهی هستی که ظلم و ستم از ترس و هیبت تو بیمناک است و از ترس زهره ترک شده است و تو پادشاهی هستی که ذوق و طبع برای مدح و تعریف تو همچون زهره تغنّی می کند و مدح تو را میسراید.
۲۹)عنایتت که چو گردون فراخ میدانست به بخت من ز چه شد تنگبارتر ز سها؟
تنگ بار: شخصی را گویند که همه کس را پیش خود راه ندهد و مردم نزد او به دشواری راه یابند. (تعلیقات دیوان مجیر)
سها: ستاره ای است که در نهایت خردی نزدیک کوکب دوم از دو کوکب دب اکبر و نور چشم را بدان امتحان کنند. (همان)
خورشید را بر پسر مریم است جا جای سها بود به بر نعش و دخترش
(خاقانی به نقل از همان)
معنی بیت: عنایت و توجه و لطف تو که همچون آسمان گسترده فراخ است از بخت بد من یا وقتی که به من رسید چرا حتی به ستاره سها هم دیریابتر و تنگبارتر شد.
۳۰)به یک دروغ که حاسد بگفت و شاه شنید ز خشم شاه، فتادم ز چشم شاه چرا؟
توضیح بیت ۱۵
در بیت آرایه تکریر (با تکرار کلمه شاه) وجود دارد.
۱-۷- فرضیه های تحقیق:
فرضیه اصلی تحقیق:
وضعیت موجود کیفیت ارائه خدمات برون سپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو به دفاتر پیشخوان دولت از دیدگاه مودیان شهرستان شاهرود و توابع مطلوب است.
فرضیه های فرعی پژوهش:
۱-بعد فیزیکی ارائه خدمات برون سپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو دفاتر پیشخوان دولت شهرستان شاهرود و توابع از کیفیت برخوردار است.
۲- بعد اعتبار(قابلیت اطمینان) ارائه خدمات برون سپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو دفاتر پیشخوان دولت شهرستان شاهرود و توابع از کیفیت برخوردار است.
۳- بعد پاسخگویی ارائه خدمات برونسپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو دفاتر پیشخوان دولت شهرستان شاهرود و توابع از کیفیت برخوردار است.
۴- بعد تضمین ارائه خدمات برون سپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو دفاتر پیشخوان دولت شهرستان شاهرود و توابع از کیفیت برخوردار است.
۵- بعد همدلی ارائه خدمات برون سپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو دفاتر پیشخوان دولت شهرستان شاهرود و توابع از کیفیت برخوردار است.
۶-وضعیت کیفیت ارائه خدمات برون سپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو دفاتر پیشخوان دولت در بین متغیرهای جمعیت شناختی(سن – میزان تحصیلی و مدت ارتباط با دفاتر) تفاوت دارد.
متغیرهای تحقیق:متغیر تحقیق کیفیت ارائه خدمات میباشد که شامل ابعاد فیزیکی، اعتبار(قابلیت اطمینان)، پاسخگویی، تضمین و همدلی است.
۱-۸-تعاریف نظری و عملیاتی :
۱-۸-۱-تعاریف نظری:
کیفیت ارائه خدمات :
کیفیت واژه رایج و آشنایی است که از مفهوم و نحوه کاربرد آن تفاسیر گوناگونی به عمل آمده است. اما وجه مشترک همه این تعاریف “سازگاری کالا یا خدمت با نیازها و انتظارات مشتریان است". کیفیت از مشتری شروع می شود و هرگونه توجه به کالا یا خدمت، بدون توجه به نظر مشتری، الزاما کیفیت را بدنبال ندارد. (فیتز سیمونز[۱۸]:۱۳۸۲)
لذا معمولا کیفیت را بر اساس تطابقپذیری محصول با ویژگیهای مد نظر مشتری و یا میزانی که محصول میتواند انتظارات قبلی مشتری را برآورده سازد، تعریف میکنند. (جانسون[۱۹] و نیلسون[۲۰]: ۲۰۰۳)
کیفیت خدمات در مضامین مختلف معانی متفاوتی می تواند داشته باشد. بسیاری از دانشگاهیان و محققان کیفیت خدمات را بر اساس فرضیات تئوریکی متفاوتی تعریف کردهاند، به عنوان مثال (۱۹۹۴ ،بیتنر[۲۱] وهابرت( کیفیت خدمات را به عنوان “ادراک مادون و یا ماورائی کلی مصرف کننده از سازمان و خدمات آن” تعریف کرده اند.
پاراسورامان ، زیتامل و بری (۱۹۸۵) کیفیت خدمات ادراک شده را به عنوان “یک قضاوت جهانی ، یا نگرش مرتبط به برتری یک خدمت” معنا کرده اند و یادآور شدندکه قضاوت در مورد کیفیت خدمات، انعکاسی از درجه و میزان اختلاف بین ادراکات و انتظارات مصرف کنندگان است.بر اساس این تعریف سازمان استانداردبین الملل[۲۲] خدمت را به عنوان بخشی از مفهوم تولید نهایی تعریف کرده است. یک محصول نتیجه یک فرایند تولیدی است که هدف آن خلق ارزش افزوده برای مشتری است .نکته مهم اینست که خلق ارزش، فراتر از مجموع مبلغ مصرف شده در طول فرایند تولید است.ارزش افزوده در تعیین شکست یا موفقیت یک بازار و در واقع در انتخاب مشتریان برای قبول یا رد کالا یا خدمت مورد نظر نقش کلیدی را ایفا می کند.
مدل سروکوال از مدل مفهومی که سال ۱۹۸۵ توسط پاراسورامان و همکارانش ارائه شد،گرفته شده است. در این مدل کیفیت خدمات نتیجه مقایسه انتظارات مصرف کننده از خدمات و نیز ادراکات او از خدمات دریافت شده می باشد.
مقیاس سروکوال به عنوان یک روش برتر جهت انداز هگیری انتظارات مشتریان از کیفیت خدمات بوده و شامل پنج مقیاس (ابعاد فیزیکی، قابلیت اعتماد، قابلیت پاسخگویی، تضمین و ضمانت، همدلی) میباشد .این پنج مقیاس از ده بعد همپوشی مشتق شده اند که توسط تحقیق اکتشافی پاراسورمان و همکارانش برای کیفیت خدمات ضروری در نظرگرفته شدند. مقیاس های کیفیت خدمات به یکدیگر مرتبط بوده و ادراک ، کمی کیفیت خدمات را میسازند )راجدیپ و سایرین[۲۳] ۲۰۱۰،۱ صص۳۳-۱۲)
این مقیاسها عبارتند از): مارتینز و مارتینز[۲۴]، ۲۰۱۰ ،ص ۳۰)
الف- ابعاد فیزیکی: شامل وجود تسهیلات و تجهیزات کاری و کالاهای ارتباطی است. تمام این ابعاد تصویری را فراهم میسازند که مشتری برای ارزیابی کیفیت آن را مد نظر قرار میدهد. مثل امکانات رفاهی در محیط فیزیکی سازمان.
ب- قابلیت اطمینان: به معنی توانایی انجام خدمات به شکلی مطمئن و قابل اعتماد میباشد به طوری که انتظارات مشتری تامین شود. مثلاً مشتریانی که به یک رستوران مراجعه میکنند ، انتظاراتی نظیر انجام سریع سفارشات و تمیزی محیط اطراف و غیره را دارند .معنای دیگر قابلیت اطمینان عمل به تعهدات است. یعنی اگر سازمان خدماتی در زمینه زمان ارائه خدمت، شیوه ارائه خدمت و هزینه خدمت وعده هایی میدهد باید به آن عمل نماید.
ج- مسئولیت پذیری: منظور از مسئولیت پذیری تمایل به همکاری و کمک به مشتری است. این بعد از کیفیت خدمت، تاکید بر نشان دادن حساسیت و هوشیاری در قبال درخواستها، سوالات و شکایات مشتری دارد. مثلاً در یک بانک اگر مراجعه کننده در ارتباط با افتتاح حساب جاری دچار مشکل شده باشد و از کارمند مربوطه در خواست کمک و رسیدگی نماید، مدت زمانی که بایستی منتظر رفع مشکل بمانند معرف میزان مسئولیت پذیری پرسنل خواهد بود.
د- ضمانت و تضمین: ضمانت و تضمین بیانگر شایستگی و توانایی کارکنان در القای یک حس اعتماد و اطمینان به مشتری، نسبت به سازمان است. این بعد از کیفیت خدمت مخصوصاً در خدماتی مهم است که دارای ریسک بالاتری باشند. مثلاً در مشاغل خدمات درمانی با توجه به حساسیت جان افراد این مولفه از اهمیت زیادی برخوردار است.
ه- همدلی: یعنی اینکه با توجه به روحیات افراد، با هر کدام از آنها برخورد ویژ های بشود، به طوری که مشتریان قانع شوند که سازمان آنها را درک کرده است و برای سازمان مهم هستند.
۱-۸-۲-تعاریف عملیاتی:
تعریف عملیاتی کیفیت ارائه خدمات:
کیفیت ارائه خدمات براساس ۵ بعد فیزیکی، اعتبار(قابلیت اطمینان)، پاسخگویی، تضمین و همدلی با ۲۲ سوال مورد ارزیابی قرار میگیرد.
۱- ابعاد فیزیکی:دراین پژوهش شاخص هایی چون میزان آراستگی ظاهری و حرفه ای، تسهیلات فیزیکی دفاتر نظیر ساختمان، میز، صندلی، وسایل و تجهیزات بروشورها و فرمها و صورتحسابها و پاکیزه بودن فضای فیزیکی دفاتر مدنظر بوده است.
۲-اعتبار (قابلیت اطمینان):شامل شاخصهایی مانند انجام خدمات براساس تعهد زمانی از پیش تعیین شده، تمایل و تلاش خالصانه کارکنان دفاتر در حل مشکلات مودیان، انجام صحیح وبدون اشتباه کارها ،زمان دقیق ارائه خدمات و تطابق خدمات ارائه شده با خدمات معرفی شده میباشد.
۳-پاسخگویی: در این پژوهش پاسخگویی شامل شاخصهایی مانند در اختیار قراردادن اطلاعات دقیق به مودیان،ارائه خدمات سریع و فوری ،در اختیار گذاشتن وقت کافی برای انجام خدمات توسط کارکنان، علاقمند و در دسترس بودن آنهامیشود.
۴-تضمین: شاخص هایی مانند قابل اعتماد بودن کارکنان ،احساس امنیت کردن کردن مودیان هنگام تعامل با کارکنان،رفتار مودبانه و توام با وقار آنهاو برخوردار بودن از دانش تخصصی و آگاهی کافی کارکنان مد نظر قرار گرفته است.
۵-همدلی: در این تحقیق در بعد همدلی شامل شاخصهایی مانند توجه مدیریت و کارکنان به مودیان و درک نیاز و خواسته های آنهاو منافع مودیان را هدف قرار دادن بوده است.
۱-۹-طرح پژوهش و روش های تجزیه و تحلیل داده ها:
هدف این پژوهش ارزیابی کیفیت ارائه خدمات دفاتر پیشخوان دولت شهرستان شاهرود و توابع به منظور حصول رضایت مودیان مشاغل خودرو با بهره گرفتن از مدل سرکوال میباشد و سوال اصلی این پژوهش این است که وضعیت موجود کیفیت ارائه خدمات برونسپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو دفاتر پیشخوان دولت شهرستان شاهرود چگونه است.
اطلاعات مورد نیاز برای انجام این تحقیق از دو روش جمع آوری میشود:
الف - روش کتابخانهای: در این روش برای جمع آوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق از کتابها، پایان نامهها، مقالات و پایگاه های اینترنتی استفاده میشود.
ب-روش میدانی: در این روش با بهره گرفتن از پرسشنامه استاندارد سرکوال و توزیع آن بین نمونههای آماری اطلاعات مورد نیاز در خصوص ارزیابی کیفیت ارائه خدمات دفاتر پیشخوان دولت شهرستان شاهرود جمع آوری میشود.
جامعه آماری این پژوهش ۱۶۰۰ نفراز مودیان مشاغل خودرو شهرستان شاهرود و توابع میباشند و حجم نمونه آماری بر اساس جدول مورگان تعداد ۳۱۰ نفرمیباشد که از بین مودیانی که از خدمات مشاغل خودرو دفاتر پیشخوان استفاده مینمایند بصورت تصادفی بعنوان نمونه گزینش گردیده اند. در این پژوهش برای توصیف دادهها از آمار توصیفی و برای تحلیل دادهها از آمار استنباطی استفاده شده است.
با بهره گرفتن از آمار توصیفی ،فراوانی آزمودنیها بصورت تعداد و درصد بر حسب متغیرهای جمعیت شناختی (سن، میزان تحصیلات و مدت ارتباط با دفاتر پیشخوان )و متغیر تحقیق بر حسب ارزیابی کیفیت ارائه خدمات از ابعاد پنجگانه مدل سرکوال یعنی ابعاد فیزیکی، اعتبار، پاسخگویی،تضمین و همدلی در قالب جداول و نمودارها توصیف شده است.
در آمار استنباطی برای تحلیل داده ها از آزمون یومان ویتنی-کروسکال والیس و فریدمن استفاده شده است.
۱-۱۰-مدل فرآیندی پژوهش
مرحله اول: سئوال آغازی آیا ارائه خدمات برونسپاری مالیات بر درآمد مشاغل خودرو به دفاتر پیشخوان دولت از دیدگاه مودیان از کیفیت برخوردار است؟ |
۵-۲- تبیین یافته های جانبی پژوهش
در این مطالعه بر اساس عوامل روان شناختی (کمال گرایی، احساس تنهایی، و حساسیت به اضطراب) سعی شده تا متغیر هایی که می توانند عضویت در دو گروه بیمار افسرده و بیمار وسواسی را پیش بینی کنند، مشخص شوند. بنابراین برای آنالیز این هدف از تحلیل رگرسیون لوجستیک استفاده گردید. که نتایج نشان داد فقط کمال گرایی به طور پایایی وسواسی شدن یا افسرده شدن را پیش بینی می کند.
همانطور که به نظر می رسد نتایج پژوهش حاضر در زمینه کمال گرایی در راستای نتایج پژوهش های دیگر در این زمینه قرار می گیرد. چنانکه پژوهش ها ارتباط میان اختلالات اضطرابی و کمال گرایی را تایید کرده اند. پژوهش های انجام شده در زمینه کمال گرایی و نشانه های عمومی اضطراب در نمونه های غیر بالینی (فلت و همکاران، ۱۹۸۹، میناریک و آرنس۱[۱۴۴]، ۱۹۹۶) این رابطه را تایید کرده اند. در پژوهش های بالینی کمال گرایی با نشانه های اضطراب در بیماران دارای اختلالات روان شناختی متفاوت (هویت و فلت، ۱۹۹۳) و اختلالات اضطرابی (آنتونی۲[۱۴۵]و همکاران، ۱۹۹۸، هیمبرگ۳[۱۴۶]و همکاران، ۱۹۹۵) مرتبط بوده است. نتایج تحقیقات روی هم رفته رابطه بازخوردهای کمال گرایانه، مخصوصا کمال گرایی خودمدار و جامعه مدار را با اضطراب و اختلالات اضطرابی تایید می کند.
در مطالعه ابراهیم زاده (۱۳۸۵) کمال گرایی دیگر مدار و جامعه مدار در بیماران وسواسی بالاتر از سایر گروه های بالینی بود و در پژوهش بشارت (۱۳۸۱) نیز کمال گرایی جامعه مدار در افراد مضطرب بالاتر از گروه افسرده گزارش شده است. چنانکه در تحقیق کولز، فروست، هیمبرگ و هیوم۴[۱۴۷] (۲۰۰۲) نشان داد افراد دچار اختلال وسواس تمایل به داشتن چیزهای کامل و قطعی و کاملا قابل کنترل دارند که این منعکس کننده احساسات کمال گرایانه آنها می بخشد. در نتیجه در برخورد با مسائل غیر قابل کنترل و موقعیت های مبهم، نگرانی غیر انطباقی بالایی از خود نشان می دهند و این مساله عدم تحمل بلاتکلیفی بالای آنها را نشان می دهد. در نتیجه برای رهایی از احساس تنش در این موقعیت ها به جای برخورد منطقی به انجام اعمال تکراری و آیینی در جهت کاهش تنش می پردازند.
در مورد ابعاد کمال گرایی بیماران مضطرب تبیین های متفاوتی صورت گرفته است. طبق تبیین کانفر و هاگرمن۱[۱۴۸] (۱۹۸۱) می توان بیان کرد که معیارهای شخصی کمال گرایانه و تحقق ناپذیر از طریق افزایش تجربه های شکست، خود سرزنش گری و درماندگی را به فرد تحمیل می کنند. برای کمال گرایی خود مدار که ارزش، معادل عملکرد می باشد (پیچ۲[۱۴۹]، ۱۹۸۴). ترس از ارزشیابیهایی که از نقطه نظر بیمار متوجه خود آرمانی و احتمال عدم تحقق معیارهای کمال گرایانه می باشد، نگرانی و اضطراب مداوم را بر فرد تحمیل می کند. همچنین در چهار چوب روابط کودک-والدین، سخت گیری های والدین با تحمیل ترس و نگرانی از فقدان، مخصوصا از دست دادن والدین، اساس اختلالات اضطرابی بویژه وسواس ذکر شده است (فروید، ۱۹۲۶؛ کلاین، ۱۹۴۸).
همچنین در متغیر بعدی یعنی احساس تنهایی باید گفت که احساس تنهایی و انزوا به عنوان یکی از علایم مشخصه بیماران افسرده می باشد (روکاچ و بروک۳[۱۵۰]، ۱۹۹۷؛ شیرر و دیوید هیزار۴[۱۵۱]، ۱۹۹۹). همچنین در مطالعه کاشیوپو و هاگز۵[۱۵۲] (۲۰۰۶) و نالن،هاکسمن و اهرن۶[۱۵۳] (۲۰۰۲) همبستگی مثبت و معناداری بین احساس تنهایی با بسیاری از علایم افسردگی بدست آمد. بنابراین بالا بودن میزان احساس تنهایی در بیماران افسرده نسبت به بیماران وسواسی دور از انتظار نیست. چرا که بر اساس نظریه های تقویت، بیماران افسرده به علت انزوا شانس تقویت شدن را از دست می دهند و در نتیجه عدم تقویت شدن انان از سوی دیگران منجر به انزوای بیشتر و احساس تنهایی در آنان می گردد (سید محمدی، ۱۳۸۲).
در مجموع می توان گفت که کمال گرایی و احساس تنهایی متغیر هایی هستند که نقش مهمی در اختلالات اضطرابی بالاخص وسواس و افسردگی دارند.
۵-۳- محدودیت ها
۱- پژوهش علی- مقایسه ای است و الزاماً، دراین متغیرها رابطه علی – معلولی و جود ندارد.
۲- ضعف کتابخانه ها دردسترس در زمینه پژوهش.
۳- ممکن نبودن اجرای پرسشنامه ها در یک مکان و زمان که باعث به طول انجامیدن اجرای پرسشنامه ها شد.
۵-۴- پیشنهادات:
۵-۴-۱- پیشنهادات پژوهشی
۱- پیشنهاد می شود رابطه این متغیرها با سایر اختلال های روانی مقایسه شود و نتایج با پژوهش حاضر مقایسه گردد.
۲- پیشنهاد می شود برای افزایش تعمیم این نتایج و بررسی دوباره متغیر ها، این پژوهش در شهرهای دیگر ایران تکرار شود و تفاوت های فرهنگی هم مورد بررسی قرار گیرد.
۳- هرچند در پژوهش حاضر سعی شده از معتبر ترین پرسشنامه های موجود استفاده شود، اما پیشنهاد می شود تا حد امکان در صورت تعداد زیاد متغیر ها از فرم های کوتاه پرسشنامه ها استفاده شود.
۴- پیشنهاد می شود در پژوهش های بعدی به مقایسه ی متغیرهای مورد بررسی در پژوهش حاضر درتعامل با جنسیت پرداخته شود.
۵-۴-۲- پیشنهادات کاربردی
۱- با توجه به نتایج به دست آمده پیشنهاد می شود در رابطه با تشخیص علائم اختلال های وسواس و افسردگی روی متغیرهای حاضر در این پژوهش دقت بیشتری شود.
الف) منابع فارسی
اسلامی نسب، علی (۱۳۸۹). روان شناسی اعتماد بنفس. تهران انتشارات مهرداد.
ابراهیم زاده، صدیقه (۱۳۸۵). بررسی مقایسه ای باورهای فراشناختی، ابعاد کمال گرایی و مهارتهای حل مسئله اجتماعی با توجه به سطوح بلاتکلیفی در بیماران مبتلا به وسواس، پانیک و استرس پس از سانحه. پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی. دانشگاه محقق اردبیلی.
بریس، نیکلا؛ کمپ، ریچارد؛ سنگلار، رزمری. تحلیل داده های روان شناسی با برنامه اس پی اس اس (ویرایشهای ۸، ۹، و ۱۰). خدیج علی آبادی و علی صمدی (۱۳۸۲) تهران. نشر دوران.
بشارت، محمد علی (۱۳۸۱)، ابعاد کمال گرایی در بیماران افسرده و مضطرب، مجله علوم روانشناختی، دوره اول شماره ۳، صفحه ۲۶۲ و ۲۴۹٫
بشارت، محمد علی (۱۳۸۳). کمال گرایی و مکانیسم های دفاعی. مجله پژوهشهای روانشناختی، دوره ۸، شماره ۱ و ۲٫
پریرخ، دادستان (۱۳۷۸). روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی جلد دوم. تهران، انتشارات سمت.
پورافکاری، نصرت الله (۱۳۸۰). چکیده روانپزشکی بالینی، (مولفان: بنیامین سادوک و ویرجینیا سادوک، ۲۰۰۱). تهران، انتشارات آزاده.
تاد، جودیت و بوهارت، آرتورسی (۱۹۹۹). اصول روانشناسی بالینی و مشاوره. مترجم: مهرداد فیروز بخت (۱۳۷۹). تهران؛ موسسه خدمات فرهنگی رسا.
دادستان، پریرخ (۱۳۷۶)، روانشناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی جلد اول، تهران، انتشارات سمت.
دلاور، علی (۱۳۸۲)، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی: تهران، انتشارات رشد.
روزنهان، دیوید ال و سلیگمن، مارتین ای پی (۱۹۹۹). روان شناسی نابهنجاری، آسیب شناسی روانی (جلد دوم). مترجم: یحیی سید محمدی (۱۳۸۰). تهران، نشر ارسباران.
سادوک، بنیامین و سادوک، ویرجینیا (۲۰۰۱). چکیده روانپزشکی بالینی. مترجم: نصرت الله پورافکاری (۱۳۸۰). تهران، انتشارات ازاده.
ساراسون، ایروین جی و ساراسون، بارابارا آر (۱۹۸۷). روان شناسی مرضی جلد دوم. مترجمان: بهمن نجاریان، علی اصغر مقدم و محسن دهقانی (۱۳۷۸). تهران: انتشارات رشد.
سید محمدی، یحیی (۱۳۸۲)، آسیب شناسی روانی (تالیف سلمگین و روزنهان)، جلد دوم، تهران، نشر ارسباران.
سیف، علی اکبر (۱۳۷۹)، روانشناسی پرورشی، تهران، انتشارات آگاه.
شریفی، حسن پاشا و نجفی زند، جعفر (۱۳۷۶)، مبانی پژوهش در علوم رفتاری (مولف، کرلینجر)، تهران، انتشارات آوای نور.
شریف، حسن پاشا و نیکخو، محمد رضا (۱۳۷۴)، راهنمای سنجش روانی (مولف، مارنات)، تهران، انتشارات رشد.
شیخ، محمود؛ یوسفی، بهرام؛ حسنی، زهره؛ زیویار، فرزاد (۱۳۸۵). بررسی و مقایسه منبع کنترل (درونی –بیرونی) و احساس تنهایی در بین دختران ورزشکار و غیر ورزشکار. پژوهش در علوم ورزشی، شماره دهم، ص ۱۳۵-۱۲۵٫
فتحی آشتیانی، علی (۱۳۸۲)، روانشناسی سلامت (تالیف آنتونی جی، کریتس)، تهران، انتشارات بعثت.
فرگوسن، جرج و ویوشو، تاکانه (۱۳۸۰). تحلیل اماری در روان شناسی و علوم تربیتی. تهران؛ انتشارات ارسباران.
کاپلان، هارولد (۱۹۹۴). خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری-روانپزشکی بالینی جلد دوم. مترجم: نصرت اله پورافکاری (۱۳۷۹). تهران: انتشارات امید انقلاب.
کاپلان، هارولد و سادوک، بنجامین (۱۹۹۴). خلاصه روانپزشکی. ترجمه: نصرت الله پورافکاری (۱۳۷۰). جلد ۱، تبریز: موسسه تحقیقاتی و انتشاراتی ذوقی.
کدیور، پروین (۱۳۷۹)، مجموعه مقالات در روان شناسی، تهران، نشر منشور امید.
کریمی، یوسف (۱۳۷۴). روانشناسی شخصیت. تهران: انتشارات ویرایش.
نجاریان، بهمن خدا رحیمی، سیامک (۱۳۵۷)، روان شناسی کمال گرایی. مجله علمی و پژوهشی علوم انسانی. دانشگاه الزهراء (س) سال ششم، شماره ۲۰٫
نجاریان، بهمن و اصغری مقدم، محمد علی (۱۳۷۳)، روانشناسی مرضی (تالیف ساراسون)، جلد دوم، تهران، انتشارات رشد.
نجاریان، بهمن؛ عطاری، یوسفعلی؛ زرگر، یداله (۱۳۷۸). ساخت و اعتبار یابی مقیاس کمال گرایی. مجله علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، دوره ۳، سال ۵، شماره ۳ و ۴٫
هرمزی نژاد، معصومه (۱۳۸۰) رابطه ساده و چند گانه متغیر های عزت نفس، اضطراب اجتماعی و کمال گرایی با ابراز وجود در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز. پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی تربیتی، دانشگاه شهید چمران اهواز.
ب) منابع انگلیسی
Alden, L. E., Bieling P. J., Wallace, S. T. (1994). Perfectionism in an interpersonal context : A self – regulation analysis of dysphoria and social anxiety. Cognitive Therapy and Research, 18, 297-311.
Antony, M. M., Purdon, C. L., Huta, V. Swinson, R. P. (1998). Dimensions of perfectionism across the anxiety disorders. Behaviour Research and Therapy. 36, 1143-1154.