و چشمانی دارد که مثل تاب می مانند
و از باد درد سنگین گشته اند
و بینی او پایین رفته است و مثل
مقبره ای است و پایین آن
لبهایی کلفت دارد که کمتر می خندد
و قامت او به خاک چسبیده است
و به او گویند دوست بدار
و زبان های مسخره کننده تکرار می کنند که
دوست بدار … دوست بدار
واقعیت آن است که رنگ سیاه فیتوری مانع حقیقـی بر سـر راه او برای رسـیدن به رهایی نبود

بلکه موانع حقیقی در وجود او نهفته بود. احساسات سیاه و کینه جو یا نه :
عندما تو رق الکآبه فی صحراء نفسی الحزینه المسکینه
أتمّنی لَو کُنتُ دودَه حَقلٍ
تلتویِ فی شُقوقِهِ مُستَکینه
أتمنّی لو کُنتُ دِئباً شریراً
لم تلوث خطاه أرضَ المدینه
أتمّنی لوکنت طفلاً ضریراً
عصبت راحهُ الظلامِ عیونَه
أتمنّی لولم أکن عبدَ حقدٍ
و جنونٍ و غیرهٍ و ضغینَه
و کان یهتف فی بساطهٍ و عمق :
و تاری ملعونَهٌ … حاقِدَه
( همان ، ص ۵۵ – ۵۶ )
او آرزو دارد که کرمی باشد که در خود بپیچد و یا گرگی بد طینت که پاهـایش زمیـن شهر را
آلوده نسازد. آرزو دارد که کودکی نابینا باشد اما کینه جو نباشد.
۳ – ۱ – ۵ – پرورش فیتوری
فیتوری درباره فراز و نشیب های زندگـی اش که طی آن توانست کوله بار عظـیمی از تجربه در
عرصه های ادبی ، فرهنگی و سیاسی بیاندوزد می گوید : « من اسکندریه را خاستگاه و آغازین نقطه زندگی ام می دانم ، البته در این شهر زاده نشده ام ولی در اینجا بود که چشمانم را به روی دنیایی جدید گشودم … من نخستین درسهایم را در این شهر فرا گرفتم … نخستین نوشته هایم نیز در همین جا تحقق پذیرفت ». پس از جنگ دوم جهانی به شهر « کفرالدوار » رفتیم ، شهری که مزرعه های وسیع و دشت های سرسبز از هر طرف آن را احاطه کرده است. در این شهر ، ظهور چیز جدیدی را در وجودم احساس کردم و شاید آن چیز شعر بود. رفته رفته بخشی از میراث ادبی عربی را مطالعه کردم و در سال ۱۹۵۶ برای شرکت در جشنهای استقلال سودان به خارطوم رفتم. در این سفر با شخصیتهای بزرگ و رجال دولتی آشنا شدم و به عنوان سردبیر و معاون سر دبیر در مطبوعات سودان مشغول به کار شدم.
فیتوری درباره خود می گـوید : پـس از مدتـی ، برای شرکت در نخستین سالگرد درگـذشت «
بشاره الخوری » معروف به « الاخطل الصغیر » شاعر بزرگ لبنانی به بیروت رفتم. چند سال در بیروت مانده و در مطبوعات آنجا مشغول به کار شدم. وقتی قصیده « قلب من برای میهنم » را برای قربانیان حکومت جعفر سرودم او ملیتم را از من سلب کرد و من ناگزیر مدتی در لبنان زندگی کردم. درسال ۱۹۷۴ به لیبی رفتم و به دستور معمر قذافی در وزارت خارجه آن کشور مشغول به کار شدم و به عنوان مشاور فرهنگی سفارت لیبی در ایتالیا انتخاب گشتم ، آنگاه در سلک دیپلوماتیک بین رم ، بیروت و رباط و قاهره در تردد بودم تا سرانجام به نقطه آغازین یعنی سودان بازگشتم ؛ و درحال حاضر هم فیتوری در سودان زندگی کرده و سکونت دارد.
( ولایتی ، ۱۳۷۷ ش ، ص ۵ )
۳ – ۱ – ۶ – مذهب فیتوری
فیتوری از جمله شاعـران مسلـمانی است که ارادت خـاصی به علـی (ع) دارد. او در قصیـده ای
تحت عنوان « مقدمه الزیاره » در نجف اشرف در محضر قبر شریف حضرت امام علی (ع) درسال ۱۹۹۶ چنین می گوید :
وقفتُ ، والشمسُ ملقاهٌ علی کتفی
و بیرَقُ الشِعر فی عَینی غیرُ خفّی
و کنتُ أرکُض فی حلمی إلَیک
و بی الیک ما بی من شوقٍ و من شغفٍ
لَعَلَّ بعضُ ارتحالی فیک
بعضُ دمی
وقفتُ یا سیدی
یا قوسَ دائرهٍ من النبوات
منذالبدءِ لَم تَقَف
اُصغی و أوغِلُ فی الأشیاء
منسکباً و سائلاً
فی عناق الصخرِ و الصدَفِ
و قد أراکَ
و أدری أنَّ قدرَکَ فی
معارجِ السِّرِّ، سِرٌ بِالجلالِ حَفِی
وَ قَد تَباغَتنِی رؤیاک مُعتَکِفاً
علی بقایا سراجٍ فی معتکف
فاستبیح لنفسی أن أقولَ لها
فی خافتٍ من جریحِ الصوت مرتجفٍ
فیمَ اضطرابُک أوشکواک ؟

نظارت قانونی (تدوین، تصویب و استقرار قوانین نظارتی مناسب).
رژیم حقوقی (برقراری نظام حقوقی مناسب).
کارایی بازار سرمایه (گسترش بازار و تقویت کارآیی آن).
نظارت سهامداران عمده: ایجاد انگیزه در سهامداران به فعالیت هایی مانند خرید سهام.
نقش سرمایه گذاران نهادی: تشویق و گسترش سرمایه گذاران نهادی.
نظارت سهامداران اقلیت: احترام به حقوق سهامداران جزء و اقلیت.
الزامی کردن حسابرسی مستقل.
فعالیت موسسات رتبه بندی: ایجاد تسهیلات برای فعالیت های موسسات مذکور.

نظام راهبری در هر کشور تابعی از متغیرهای داخلی و بیرونی است. عناصر داخلی شامل ساختار مالکیت، وضعیت اقتصادی، نظام قانونی(مقرراتی)، سیاست های دولت و فرهنگ جامعه است.
عناطر بیرونی به تعادل و روابط اقتصادی با سایر کشورها مثل جریان ورود و خروج سرمایه و شرایط اقتصاد جهانی مربوط می شود. در سطح شرکتی، ساختار مالکیت و چارچوب قانونی مهمترین عوامل موثر بر راهبری شرکتی هستند. برخی پژوهش گران سعی در طبقه بندی نظام های رهبری شرکتی در کشورهای مختلف داشته اند. بعضی دیگر نیز به دنبال بررسی تطبیقی با هدف شناسایی نقاط اشتراک و افتراق این سیستم ها بوده اند، لیکن به دلیل تنوع زیاد به نظر می رسد توفیق زیادی در این رابطه حاصل نشده است. در عین حال اشاره اجمالی به یک طبقه بندی نسبتأ کلی انجام شده تحت عنوان درونی ، بیرونی در این گفتار مفید به نظر می رسد.
سیستم های درونی سازمانی یا رابطه ای:
در شرایطی شکل می گیرد که کنترل شرکت های سهامی عام در اختیار یک یا چند گروه از سهامداران حقوقی (سرمایه گذاران نهادی) یا دولت باشد . در این سیستم رابطه نزدیکی بین شرکت و سهامداران کنترل کننده وجود دارد. کشورهایی نظیر آلمان و ژاپن به این نظام نزدیک ترند. رابطه تنگاتنگ مالکین و مدیران تا آنجا که مربوط به کاهش هزینه های نمایندگی می شود، مثبت است.
سیستم های برون سازمان:
مربوط به موقعیت هایی است که شرکت سهامی عام بزرگ توسط مدیران کنترل می شوند. اگر چه سهام شرکت متعلق به گروه زیادی از سهام داران حقیقی و حقوقی است. در این وضعیت بین مالکیت و کنترل شرکت مرزبندی وجود دارد. این شرکت ها در آمریکا و انگلستان پر تعدادند. این سیستم به نام های آنگلوساکسون یا آنگلوآمریکن نیز مشهورند. کنترل شرکت ها در اختیار مدیران است و سهامداران تنها با اعمال حق رای خود می توانند موثر واقع شوند. مسئله نمایندگی در این سیستم ها به خوبی مشهود است.
۲-۲-۳- عوامل تعیین کننده نظام حاکمیت شرکتی
عوامل تعیین کننده نظام حاکمیتی شرکتی در یک کشور در جدول شماره ۲-۲ در قالب عوامل داخلی و خارجی بیان شده است.
جدول شماره ۲-۲ : عوامل تعیین کننده نظام حاکمیت شرکتی

۲-۲-۴- ویژگی های نظام حاکمیت شرکتی
فرانک و بکاوس (۲۰۰۳) ویژگی­های سیستم­های حاکمیت شرکتی را در دو حالت برون سازمانی و درون سازمانی بیان نموده که در جدول شماره ۲-۳ آمده است.
جدول شماره۲-۳ : ویژگی های نظام حاکمیت شرکتی

جدول ۳-۳)جدول پایایی مربوط به سوال های پرسشنامه

ضریب آلفای کرونباخ به­دست آمده برای تک تک متغیرها وهمچنین ضریب آلفای کرونباخ کل متغیرهابالای ۷/۰ می باشدو نشان دهنده آن است که پرسشنامه مورد استفاده، از پایایی و یا به عبارت دیگر از قابلیت اعتماد لازم برخوردار می­باشد.

۳-۷) روش تجزیه و تحلیل داده ها
در این تحقیق، برای تجزیه و تحلیل داده ­های به­دست آمده از نمونه­ها، هم از روش­های آمار توصیفی و هم از روش­های آمار استنباطی استفاده شده است. در این تحقیق برای بررسی روابط بین اجزاء مدل از مدل یابی معادلات ساختاری^[۱۰۳] استفاده شده است. مدل معادلات ساختاری برای بررسی روابط علّی بین متغیرها به صورت منسجم کوشش های زیادی در دهه اخیر صورت گرفته است. یکی از این روش های نوید بخش در این زمینه، مدل معادلات ساختاری یا تحلیل چند متغیری با متغیرهای مکنون است. بدون توجه به نام یا مفهوم بی شمار آن، این واژه به یک سری مدل های عمومی اشاره می کند؛ که شامل تحلیل عاملی تأییدی، مدل های ساختاری همزمان کلاسیک^[۱۰۴] ، تجزیه و تحلیل مسیر^[۱۰۵] ، رگرسیون چندگانه^[۱۰۶]، تحلیل واریانس^[۱۰۷] و سایر روش های آماری است(هولی^[۱۰۸]،۱۹۹۵،ص۲۲). جرقه ورود به بحث مدل معادلات ساختاری با موضوع شاخص های چندگانه شروع شد(شمس،۱۳۸۶،ص۳۲). مدل یابی معادلات ساختاری یک تکنیک تحلیل چند متغیری بسیار کلی و نیرومند از خانواده رگرسیون^[۱۰۹] چند متغیری و به بیان دقیق تر، بسط مدل خطی کلی است؛ که به تحقیق گر امکان می دهد؛ مجموعه ای از معادلات رگرسیون را به گونه هم زمان مورد آزمون قرار دهد(هیر^[۱۱۰]و همکاران،۲۰۰۶،ص۲۰). مدل معادلات ساختاری یک رویکرد آماری جامعی برای آزمون فرضیه هایی درباره روابط بین متغیرهای مشاهده شده ^[۱۱۱] و متغیرهای مکنون^[۱۱۲] می باشد(همان منبع،ص۲۱). در میان تمامی شیوه های تحلیل چند متغیره، تنها روش معادلات ساختاری است؛ که هم زمان هم از تحلیل رگرسیون چندگانه و هم از تحلیل عاملی استفاده می کند. آن چه باعث می شود روش معادلات ساختاری روشی قدرتمند و مورد استفاده در میان محققان باشد، این است که علاوه بر ظاهر گرافیکی آن که تفسیر را آسان می کند، این روش می تواند مجموعه ای از روابط میان متغیرها را به صورت هم زمان محاسبه کند(کومر^[۱۱۳] و همکاران،۲۰۰۸،ص۱۷۸). بنابراین در تحقیق حاضر استفاده از مدل معادلات ساختاری ضرورت می یابد. لذا برای پاسخ به پرسش اصلی این تحقیق، از روش معادلات ساختاری و نرم افزار آماری لیزرل ۲/۸ استفاده شده است. روش معادلات ساختاری می تواند به دو صورت یک مرحله ای و دو مرحله ای انجام شود. در روش یک مرحله­ ای، برازش مدل اندازه گیری و مدل علی به صورت یک جا انجام می شود، اما در روش دو مرحله ای هر کدام از این دو، به صورت مجزا انجام می شود. بسیاری از محققان روش دو مرحله ای را ترجیح می دهند، زیرا در این شیوه هم از سردرگمی در تفسیر اجتناب می شود­(بیورت^[۱۱۴]،۱۹۷۶،ص۲۰).­و هم جلوی تصریح نادرست مدل را می گیرد (گالاقر^[۱۱۵]وهمکاران،۲۰۰۸،ص۲۵۸). ­
در این تحقیق از روش دو مرحله­ ای استفاده می شود. در مرحله اول، مدل اندازه گیری مورد آزمون قرار می گیرد و سپس مدل علی برازش می شود. تحلیل عاملی می تواند دو صورت اکتشافی و تاییدی داشته باشد. اینکه کدام یک از این دو روش باید در تحلیل عاملی به کار رود؛ مبتنی بر هدف تحلیل داده هاست. در تحلیل اکتشافی^[۱۱۶] تحقیق گر به دنبال بررسی داده های تجربی به منظور کشف و شناسایی شاخص ها و نیز روابط بین آن هاست، و این کار را بدون تحمیل هر گونه مدل معینی انجام می دهد. به بیان دیگر تحلیل اکتشافی علاوه بر آن که ارزش تجسسی یا پیشنهادی دارد؛ می تواند ساختار ساز، مدل ساز یا فرضیه ساز باشد (میرزایی،۱۳۸۸،ص۱۳). در تحلیل عاملی تاییدی، تحقیق گر به دنبال تهیه مدلی است که فرض می شود؛ داده های تجربی را بر پایه چند پارامتر نسبتا اندک توصیف، تبیین یا توجیه می کند. این مدل مبتنی بر اطلاعات پیش تجربی درباره ساختار داده هاست، که می تواند به شکل یک تئوری یا فرضیه، یک طرح طبقه بندی کننده معین برای گویه ها، یا پاره تست ها در انطباق با ویژگی های عینی شکل و محتوا، شرایط معلوم تجربی و یا دانش حاصل از مطالعات قبلی درباره داده های وسیع باشد. با توجه به این که در این تحقیق مدل نظری پیش از جمع آوری داده ها تدوین شده است، برای آزمون برازش و محاسبه بار عاملی گویه ها در شاخص های ساخته شده، از تحلیل عاملی تأییدی استفاده می شود(میرزایی،۱۳۸۸).

• • مراحل مدل معادلات ساختاری

بیستم: در مجموع، این پژوهش، روشی برای تعیین ویژگی‌های مطلوب یک خزانه‌ی سؤال برای CAT آزمون ریاضی فراهم کرده ‌است. نتایج نشان داد که، اندازه‌ی خزانه‌ی سؤال به توزیع جمعیت آزمودنی‌ها و تعداد افرادی که از آنها CAT گرفته‌می‌شود بستگی دارد، این نتایج با تحقیقات ریکیسی، ۲۰۰۷ همسو می‌باشد.

بیست و یکم: همچنین نتایج نشان داد که، شکل خزانه‌ی سؤال طراحی شده، توزیع نرمالی از مقادیر پارامتر دشواری مدل راش نیست، بلکه توزیعی مسطح و یکنواخت است و فراوانی‌های کاملاً بالایی در دنباله‌های توزیع دارد، این نتایج نیز با تحقیقات ریکیسی، ۲۰۰۷ ؛ ۲۰۱۰ همسو می‌باشد. این امر تاییدی بر این قضیه است که، برخلاف آزمون‌های سنتی مداد کاغذی، که انتخاب سؤالات به نوعی است که بهترین سنجش را برای آزمودنی‌هایی با توانایی متوسط فراهم می‌کند، سنجش انطباقی می‌تواند دامنه‌ی گسترده‌ای از توانایی را پوشش دهد. از این‌رو، به سؤالاتی با کیفیت بالا برای دامنه گسترده‌ای از توانایی نیاز است (میلمن و آرتر، ۱۹۸۴). البته، طراحی خزانه‌ی سؤال برای یک سنجش انطباقی بسیار خاص است و به طراحی شیوه و ویژگی‌های مورد نیاز در CAT و جمعیت آزمودنی بستگی دارد (ریکیسی، ۲۰۰۱، ۲۰۰۷).
بیست و دوم: در کل، این روش‌شناسی بسیار کلی می‌باشد و می‌تواند در شکل‌های دیگری از توزیع‌های آزمودنی و شکل‌های متفاوتی از مدل‌های IRT نیز به‌کار رود. در این پژوهش، ما این روش را برای سؤالاتی که با مدل دو و سه پارامتری مدرج می‌شدند، به کار بردیم که از پیچیدگی خاصی برخوردار بود، زیرا میزان آگاهی سؤالات، حتی زمانی‌که پارامترهای b برابری داشته باشند، متفاوت است، زیرا، پارامترهای a و c متفاوتی دارند. در مدل‌های دو و سه پارامتری، آگاهی سؤال به ترتیب با ترکیب دو و سه پارامتر تعیین می‌شود (لیکسیونگ و ریکیسی، ۲۰۰۷). همچنین، ما در این پژوهش این روش را زمانی که کنترل مواجهه‌ سؤال و سیستم امنیتی آزمون از اهمیت به‌سزایی برخوردار است نیز به‌کار بردیم و تعادل محتوایی متنوع را که یکی از مهمترین مولفه‌ها در سنجش انطباقی می‌باشد را در الگوریتم‌های انتخاب سؤال CATوارد کردیم. بدون تردید، زمانی‌که، این مولفه‌ها (تعداد پارامترها، کنترل مواجهه و تعادل محتوایی) در طراحی خزانه‌ی سؤال اضافه می‌شوند، به خزانه‌ی سؤال بزرگتری نیاز داریم (هی و ریکیسی، ۲۰۱۰؛ ۲۰۱۱؛ گو و ریکیسی، ۲۰۰۷).
تلویحاتی در مورد ساخت خزانه‌های سؤال و مدیریت یا نگهداری از آنها
این پژوهش بر روی این مفروضه مبتنی است که آزمودنی‌ها به طور نرمالی با میانگین توانایی صفر و انحراف معیار^۱ توزیع شدند. با این وجود، در واقع توزیع‌های آزمودنی‌ها همیشه نرمال نیست، و توزیع مورد انتظار ممکن است با توزیع دقیق آزمودنی‌ها -که در بیشتر مواقع تنها زمانی‌که آزمون‌ها اجرا شود، به صورت قطعی معین می‌شود،- مطابقت نداشته باشد. در این مورد سؤالی که ایجاد می‌شود این است که، چگونه طرح یا الگوی ایجاد شده به تخطی از توزیع‌ها مقاوم است. در این حالت دو موقعیت وجود دارد و به دنبال آن دو رفتار مورد نیاز می‌شود. در موقعیت اول، جامعه‌ی مورد انتظار نرمال نیست و آزمودنی‌ها از یک جامعه‌ی از قبل تعریف شده که از طریق اجراهای قبلی آزمون بدست آمده نمونه‌گیری شدند، در این موقعیت طراحی الگوی خزانه‌ی سؤال بهینه باید بر اساس توزیع زیربنایی توانایی آزمودنی‌ها باشد. در موقعیت دوم، ممکن است فرض شود که توزیع زیر بنایی نرمال است، امّا پس از اجرای آزمون‌های CAT متوجه شویم که توزیع زیر بنایی از توزیع نرمال تخطی کرده است، در این صورت تخطی از این مفروضه، اعتبار^[۲۲۷] مطالعه را به خطر می‌اندازد و ممکن است بر نتایج نیز اثر گذارد. وسعت و نوع این تاثیرات بالقوه، می‌تواند پژوهش جالبی باشد که برای تحقیقات آتی مناسب است.
در مجموع، طرح نهایی خزانه‌ی سؤال، الگویی را پیشنهاد می‌کند که تعداد سؤالات مورد نیاز در هر bin را لیست می‌کند، همچنین، توزیع پارامترهای a و b را در یک دامنه‌ی معین نشان می‌دهد. همانند یک طرح آزمون مداد-کاغذی، طرح خزانه‌ی سؤل بهینه‌ی شبیه‌سازی شده می‌تواند به عنوان راهنمایی برای ایجاد و طراحی خزانه‌ی سؤال و انتخاب سؤال از خزانه یا بانک سؤال به کار رود. این طرح، ترکیب سؤالات بهینه‌ای که یک خزانه‌ی سؤال باید داشته باشد را توصیف می‌کند، و همچنین می‌تواند به عنوان مبنایی برای طراحان سؤالات آزمون باشد تا تلاش کنند، سؤالاتشان با الگوی اولیه مطابقت داشته باشد. و یا سؤالاتی با پوشش محتوایی و آماره‌های مطلوب می‌تواند از سؤالاتی که از قبل در خزانه وجود داشته‌اند، انتخاب شوند.
در این پژوهش، زمانی‌که خزانه‌های سؤال بهینه‌ی شبیه‌سازی شده با خزانه‌ی عملیاتی مقایسه شد، فرض بر این بود که همه‌ی سؤالات شبیه‌سازی شده در دسترس بودند. البته در عمل و در دنیای واقع، به نظر دشوار می‌رسد که سؤالاتی با پارامترهای دقیقاً یکسان با الگوی طراحی شده ایجاد کنیم. با این وجود، با پیشرفت‌هایی که در پژوهش‌های مدل یابی سؤال ایجاد شده (گو، ۲۰۰۷)، این امکان بیش از پیش وجود دارد تا تعداد زیادی از سؤالات مطلوب به همراه ویژگی‌های مورد نظر روان‌سنجی، مشابه با الگو ایجاد کنیم. در این میان چون رویکرد MRP ، همبستگی بین پارامترهای a و b را در نظر می‌گیرد، الگویی که از این طریق ساخته می‌شود، آسان‌تر به واقعیت نزدیک می‌شود. امّا خزانه‌های سؤالی که از طریق رویکرد MTI ساخته می‌شوند، به دقت اندازه‌گیری قابل قبولی با حداقل تعداد سؤال دست پیدا می‌کنند، امّا در این رویکرد این‌که چه اندازه طراحی چنین سؤالی دشوار است، مشخص نیست. بنابراین، بهتر است این دو رویکرد با یکدیگر تلفیق شود، تا مزیت‌های هر دو رویکرد با یکدیگر ترکیب شده و یک طرح عملی‌تری ایجاد کند. بعلاوه، باید خاطر نشان شود که با تعریف پهنای bin ها، الگوی طراحی شده به سؤالات مشابهی درون یک دامنه‌ی معین نیاز دارد. این روش دشواری نوشتن سؤالاتی با پارامترهای دقیق و مشابه با طرح را کم‌تر می‌کند.
همچنین، در عمل، خزانه‌های سؤال عملیاتی ایستا نیستند و باید پویا باشند. در اغلب برنامه‌های سنجش، تست‌ها از خزانه‌های سؤال انتخاب می‌شوند و سؤالات جدید به صورت متوالی پیش آزمون می‌شوند و سپس به خزانه اضافه می‌شوند. سؤالات بسیار استفاده شده یا قدیمی^[۲۲۸] طی زمان‌های متوالی از خزانه حذف می‌شوند. بنابراین، نظارت بر استفاده‌ی مناسب از سؤالات و دوباره جایگزین کردن خزانه از سؤالات جدید، دو وظیفه‌ی مهم مدیریت و محافظت از خزانه‌ی سؤال می‌باشد (وندرلیندن و ولدکمپ، ۲۰۰۰).
روش‌های طراحی خزانه‌ی سؤال که در این پژوهش ارائه شد، می‌تواند به آسانی به منظور مدیریت خزانه‌ی سؤال نیز به کار رود. در بیشتر موقعیت‌ها، خزانه‌های عملیاتی از یک خزانه‌ی بزرگتر انتخاب می‌شوند. در اصل، خزانه‌های بزرگ اجتماعی از خزانه‌های عملیاتی است. توزیع یک خزانه‌ی بزرگ بهینه می‌تواند به سادگی برابر با تعدادی از تکرارهای توزیع خزانه‌های عملیاتی باشد. به عبارت دیگر اگر خزانه‌ی بزرگ از ۱۰ خزانه‌ی عملیاتی تشکیل شده باشد، توزیع بهینه‌ی سؤال در خزانه‌ی بزرگ در هر bin برابر با ۱۰ برابر توزیع سؤال در خزانه‌ی بهینه است. همچنین، روش اجتماع ریکیسی می‌تواند نرخ‌های مواجهه‌ مورد انتظار سؤالات در هر bin را در نظر بگیرد. به طوری‌که تعداد سؤالات مورد نیاز در هر bin می‌تواند به شیوه‌ی زیر محاسبه می‌شود:

R: تعداد خزانه‌های سؤال عملیاتی است که از یک خزانه‌ی بزرگ می‌تواند استخراج شود.
: نرخ مورد انتظار مواجهه برای تعداد سؤالات در هر bin است.
بر اساس این روش، خزانه‌ی بزرگ در bin هایی که دارای مواجهه‌ بیشتری هستند، دارای سؤالات بیشتر و در bin هایی که حداقل مقدار مواجهه را دارند، دارای سؤالات کمتری هستند.
خلاصه این‌که، مشخصات خزانه‌ی سؤال بهینه می‌تواند به چندین هدف در ساخت خزانه‌های سؤال عملیاتی کمک کند. ابتدا، این مشخصات می‌توانند به عنوان یک مدل طراحی خزانه‌ی سؤال و یک راهنما برای سرهم کردن خزانه‌ی سؤال عملیاتی مفید باشند. دارا بودن این مدل این اطمینان را به ما می‌دهد که در طراحی الگوریتم CAT مورد نظر، نه تنها به بهترین کیفیت اندازه‌گیری در دسترس رسیده‌ایم (مک‌برید و وایس، ۱۹۷۶، ص۹)، بلکه توانسته‌ایم که چندین خزانه‌ی سؤال بهینه‌ی هم ارز ایجاد کنیم (هی و ریکیسی، ۲۰۱۰). دوم، ویژگی‌های ROPهای ساخته شده، می‌توانند بینش‌هایی در مورد مدیریت خزانه‌ی سؤال ایجاد کنند. برای مثال، بینشی که ما در این پژوهش ایجاد کردیم، این است که خزانه‌های سؤال که بر اساس روش bin-and-union ساخته می‌شوند، می‌توانند مدیریت و نگهداری خزانه‌ی سؤال را ساده کنند. سوم، ویژگی‌های خزانه‌ی سؤال، به خصوص، توزیع صفات آماری سؤال، می‌تواند به عنوان راهنمایی برای فرایند نوشتن سؤال به کار روند، این راهنما به نویسندگان سؤال یاد می‌دهد تا سؤالاتی با خصیصه‌های مطلوب مبتنی بر مدل یا طرح مشخص شده‌ای بنویسند (هی و ریکیسی، ۲۰۱۰).
محدودیت‌های پژوهشی
انجام پژوهش های علمی به دلیل ظرافت‌ها و پیچیدگیهای خاصی که در مراحل مختلف فرایند ان وجود دارد، همواره با محدودیت‌هایی همراه است که مدّنظر قرار دادن آنها در تعبیر و تفسیر یافته‌های پژوهش از اهمیت شایان توجهی برخوردار است. در این تحقیق نهایت تلاش به عمل آمد تا فرایند انجام تحقیق با لحاظ کردن عوامل و شرایط که به نوعی بر روی نتایج اثر می‌گذارد، انجام شود. با این همه، ذکر موارد ذیل و در نظر گرفتن آنها در تعمیم نتایج بهتر است مورد توجه قرار گیرد.
اول: در این پژوهش همانند شیوه‌های رایج این روش‌ها، زمانی که مشخصات خزانه‌ی بهینه‌ی سؤالات ارزیابی شد، پارامترهای سؤال به صورت معلوم درنظر گرفته شدند، به گونه‌ای که مقادیر واقعی‌شان دارای خطای برآورد نبود. این در حالی است که برآوردهای سؤالات عملیاتی غالباً با خطا همراه است. با این همه انتخاب سؤال در CAT همیشه با توجه به ملاک بهینه‌سازی انجام می‌شود و سؤالاتی انتخاب می‌شوند که بتواند بیشینه‌ی آگاهی را ایجاد کند. لذا، زمانی‌که برآوردهای سؤال شامل خطا باشند، فرآیندی تحت عنوان “سرمایه‌گذاری روی شانس” یا “بهره‌برداری از شانس” ایجاد می‌شود و ممکن است در فرایند انتخاب سؤال در CAT نیز اثر گذارد، زیرا مدرج‌سازی سؤالات با خطای اندازه‌گیری همراه بوده است (وندرلیندن و گلاس، ۲۰۰۰). اگرچه در این پژوهش، تا حد امکان در شبیه‌سازی سؤالات بهینه عامل خطای انداز‌گیری در نظر گرفته شد، ممکن است این خطاها به طور کامل و صد در صد کنترل نشده باشند.
دوم: یکی از اهداف اصلی در طراحی یک خزانه‌ی سؤال بهینه‌ی CAT، ایجاد دستورالعملی برای به دست دادن مطلوب‌ترین نتایج مربوط به الگوریتم‌های مورد استفاده در CAT است. با توجه به این‌که در عمل، غالباً از داده‌های خزانه‌ی سؤال CAT عملیاتی به عنوان یک بخش مهم و جدایی ناپذیر در شبیه‌سازی استفاده می‌شود، ممکن است ویژگی‌های بهینه‌ی تعیین شده، تا حدی مطلوب‌تر از آنچه هستند به نظر برسند. اگرچه، این اثر را جزئی و قابل اغماض است، با این‌همه توجه به آنها در تفسیر و تعمیم نتایج توصیه می‌شود.
سوم: روش‌های پیش‌بینی ویژگی‌های عملیاتی خزانه‌های بهینه در این مطالعه تنها بر روی یک خزانه‌ی سؤال عملیاتی مبتنی بود، در حالی که، به شرط وجود خزانه‌های عملیاتی چند گانه می‌توان به طور همزمان از چندین خزانه‌ی سؤال عملیاتی به منظور بهبود عملکرد مدل P استفاده کنیم. در این پژوهش به دلیل فقدان آزمون CAT پیش ساخته در کشور (برخلاف تحقیقات مشابه خارجی)، به ضرورت از یک که یک خزانه‌ی CAT عملیاتی برای محک زدن نتایج استفاده کردیم. اگرچه این رویکرد نیز در ادبیات مطالعه و تدوین خزانه‌های سؤال مرسوم است، با این‌همه این نکته نیز بهتر است در تعبیر و تفسیر نتایج مورد توجه قرار گیرد.
پیشنهادات پژوهشی
با توجه به یافته‌های این پژوهش و همچنین، محدودیت‌هایی که در قسمت قبل به آن اشاره شد، موارد ذیل به عنوان پیشنهاد‌های پژوهشی معرفی می‌شود:
اول: با توجه به اهمیت خطاهای برآورد در تعیین ویژگی‌های خزانه‌ی سؤال بهینه، پیشنهاد می‌شود که مطالعات آتی بر روی ماهیت وچگونگی تاثیر خطاهای برآوردی بر عملکرد خزانه‌های سؤال CAT توجه کنند و به عنوان یک موضوع پژوهشی جدید به آن بپردازند.
دوم: به منظور حفظ اعتدال بهینگی در خزانه‌های سؤال پیشنهاد می‌شود مطالعات آینده چندین خزانه‌ی سؤال عملیاتی استفاده کرده و نتایج را با شرایطی که در آن تنها از یک خزانه‌ی سؤال عملیاتی استفاده شده، مقایسه نمایند.
سوم: بهتر است در تحقیقات آتی دو مدل MRP و MTI با توجه به مزیت‌های هر دو روش ایجاد پارامترهای بهینه‌ی سؤال با یکدیگر تلفیق شده، به طوری‌که در ایجاد سؤال، همبستگی بین پارامترهای سؤال را در حالی‌که ضرورت حداقل آگاهی سؤال را برقرار می‌کند، را در نظر بگیرد.
چهارم: از آنجا که این امکان وجود دارد که توزیع‌های آماری زیربنای توانایی بر توزیع پارامترهای سؤال اثر بگذارند، پیشنهاد می‌شود که در تحقیقات آتی تاثیر نوع توزیع توانایی در ایجاد خزانه‌های بهینه بررسی شود.
پنجم: روش بیشینه‌ی آگاهی یکی از معتبرترین و پرکاربردترین روش‌های انتخاب سؤال در CAT است، با این‌همه امکان استفاده از روش کمینه‌ی پسین مورد انتظار نیز در این مورد وجود دارد. لذا، پیشنهاد می‌شود در تحقیقات آتی نتایج حاصل به‌کار گیری این دو روش مورد مقایسه و بررسی قرار گیرد.
ششم: با توجه به ملاحظات نظری و عملی در این پژوهش از روش کنترل مواجه سیمپسون-هتر استفاده شد، سایر روش‌هایی که در این مورد می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد مانند روش α طبقه‌بندی شده می‌تواند، موضوع تحقیقات آتی در مورد کاربرد شیوه‌های دیگر کنترل مواجه‌ی سؤال قرار گیرد.
دشواری‌های اجرایی پژوهش
اول: یکی از محدودیت‌های اصلی اجرایی این پژوهش هزینه‌های بسیار بالای طراحی ۹۲۱ سؤال برای خزانه‌ی عملیاتی بود، زیرا تا به حال در ایران یک آزمون CAT عملیاتی که برای اهداف پژوهشی از این نوع مناسب باشد ساخت نشده بود.
دوم: یکی دیگر از محدودیت‌های اجرایی، صرف زمان بیشتر از ۱۸ ماه برای ساخت سؤالات مناسب با اهداف پژوهشی بود.
سوم: از آنجا که مدرج کردن این تعداد زیاد سؤال به صورت یک جا امکان پذیر نبود، این سؤالات در ۱۳ مرحله در طول یک سال تحصیلی بر روی ۵۰۰ آزمودنی ثابت مدرج شد. ثابت نگه داشتن این آزمودنی‌ها در طول این یک سال هزینه و زمان هنگفتی برای محقق ایجاد کرد.
چهارم: زمان‌بر بودن اجراهای برنامه‌های شبیه‌سازی، که گاهی هریک چندین ماه متوالی به طول می‌انجامید.
منابع پژوهش
Adema, J. J. (1990a). Models and Algorithms for the Construction of Achievement Tests. Unpublished doctoral dissertation, University of Twente, Enschede, The Netherlands.
Adema, J. J. (1990b). The construction of customized two-staged tests. Journal of Educational Measurement, 27, 241–۲۵۳.
Ariel, A., Veldkamp, B. P., & van der Linden, W. J. (2004). Constructing rotating item pools for constrained adaptive testing. Journal of Educational Measurement, 41, 345-360.
Belov, D. I. & Armstrong, R. D. (2009). Direct and inverse problems of item pool design for computerized adaptive testing. Educational and Psychological Measurement, 69(4), 53-547.
Bergstrom, B. A., & Lunz, M. E. (1999). CAT for certification and licensure. In F. Drasgow & J.Olson-Buchanan (Eds.), Innovations in Computerized Assessment (pp. 67-91). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Inc.
Boekkooi-Timminga, E. (1987). Simultaneous test construction by zero-one programming. Methodika, 1, 1101–۱۱۲.
Boekkooi-Timminga, E. (1989). Models for Computerized Test Construc- tion. Unpublished doctoral dissertation, University of Twente, Enschede, The Netherlands.
Boekkooi-Timminga, E. (1990a). The construction of parallel tests from IRT-based item banks. Journal of Educational Statistics, 15, 129–۱۴۵.
Boekkooi-Timminga, E. (1990b). A cluster-based method for test construc- tion. Applied Psychological Measurement, 15, 129–۱۴۵.
Boekkooi-Timminga,E.(1991).A Method for Designing Rasch Model Based Item Banks. Paper presented at the Annual Meeting of the Psychometric Society, Princeton, NJ.392 Bibliography.
Boekkooi-Timminga,E.(1993).Computer-assisted test construction. Social Science Computer Review, 11, 292–۳۰۰.
Boekkooi-Timminga, E., & Sun, L. (1991). CONTEST: A computerized test construction system. In J. Hoogstraten & W. J. van der Linden (Eds.), Methodologie (pp. 69–۷۶). Amsterdam, The Netherlands: SCO.
Boekkooi-Timminga, E., & van der Linden, W. J. (1988). Algorithms for automated test design. In F. J. Maarse, L. J. M. Mulder, W. P. B. Sjouw, & A. E. Akkerman (Eds.),Computers in Psychology: Methods, Instrumentation, and Psychodiagnosis (pp.171–۱۷۶).Berwyn,PA:Swets Publishing.
Brown, J. M., & Weiss, D. J. (1977). An adaptive testing strategy for achievement test batteries (No. 77-6). Minneapolis: University of Minnesota, Psychometric Methods Program.
Chang, H. (2007). Book review: Linear models for optimal test design. Psychometrika, 72, 279-281.
Chang, H. H., & van der Linden, W. J. (2003). Optimal stratification of item pools in a-stratified computerized adaptive testing. Applied Psychological Measurement, 27, 262-274.
Chang, H. H., & Ying, Z. (1999). Alpha-stratified multistage computerized adaptive testing. Applied Psychological Measurement, 23, 211-222.
Cheng, Y., & Chang, H. (2009). The maximum priority index method for severely con- strained item selection in computerized adaptive testing. British Journal of Mathematical and Statistical Psychology, 62, 369-383.

منظورازمحارب باخداوپیامبر هرشخصی است که باتهدید به جان یامال مردم تجاوز کند،اعم ازاینکه محاربان ازدزدان گردنه ها دربیرون شهرها یادرداخل شهرهاباشندکه چنین فعلی رامرتکب شوند.بنابراین افرادچاقوکشی که به جان،مال ونوامیس مردم حمله می کنند، محارب اند.^[۲۸۰]درفقه سیاسی «کشیدن سلاح»که ازاعمال تهدیدآمیزشمرده می شود به عنوان یک جرم که مرتکب آن مستحق اعدام است تلقی شده وباآن قاطعانه برخوردشده است.درآیه ۳۳/مائده مجازات شدیداعدام وتبعیدبرای محارب مشخص شده است.موضوع وهدف ارعاب وتهدید به صراحت ذکرشده وبه جزکیفردنیایی وعده مجازات دردناک اخروی نیزذکرشده است.^[۲۸۱]

خداوند متعال می فرماید:«إنما جزا ءالذین یحاربون الله ورسوله ویسعون فی الارض فساداأن یقتلوا أو یصلبواأوتقطع أیدیهم وأرجلهم من خلاف أوینفوا من الارض ذلک لهم خزی ٌفی الدنیا ولهم فی الاخرهعذابٌ عظیم.»^[۲۸۲] سزاى کسانی که با [دوستداران‏] خداوپیامبراومی جنگندودرزمین به فسادمى‏کوشند،جزاین نیست که کشته شوندیابردارآویخته گردندیادست وپایشان درخلاف جهت یکدیگربریده شودیاازآن سرزمین تبعیدگردند. این،رسوایی آنان دردنیاست ودرآخرت عذابی بزرگ خواهندداشت. ^[۲۸۳]
جمله«یحاربون الله»که معنای تحت اللفظی وحقیقتش درموردخدای تعالی محال است بایدگفت که معنای مجازی آن منظوراست ازاین جهت معنای وسیع ودامنه داری خواهدداشت.معنای مجازی اش این می شودکه محاربه باخدا همان دشمنی کردن باخدااست ودشمنی باخدامعنای وسیعی است که هم شامل مخالفت بایک یک احکام شرعی می شودوهم برهرظلمی واسرافی صادق است امادرآیه ۳۳/مائده رسول خدا(ص)راهم ضمیمه کلمه «الله»کرده است وفرمود«الذین یحاربون الله ورسوله» این معنابه مامی فهماندکه مرادازمحاربه باخداورسول عملی است که برگشت می کندبه ابطال اثرچیزی که رسول ازجانب خدای سبحان برآن چیز ولایت داردنظیرجنگیدن کفاربارسول وبامسلمانان وراهزنی راهزنان که امنیت عمومی راخدشه دارمی سازند.امنیتی راکه باگسترش دامنه ولایت رسول انتشاریافته است.^[۲۸۴]
بانبودن امنیت درجامعه وارتکاب جرم محاربه ،به خون مسلمانان تعدی می شود.ازروش های ارتکاب محاربه می توان استفاده ازشمشیر رانام بردکه برای ارعاب مردم استفاده می شودوبستر بی حرمتی به خون مسلمین راباآلت قتّاله فراهم می کند تامحاربان به اهداف شوم خودمانندکشتن مسلمان برای کسب اموالش دست یابند.اهدافی که برای رسیدن به آن حتی امنیت عمومی وجان مسلمانان رادرخطر کشته شدن قرار می دهد.
۱-۱)شناخت شروط تحقق محاربه سبب آگاهی ازشیوه بی حرمتی به خون مسلمان:
ازطریق شناخت جرم محاربه می توان محارب راپیداکردوبااجرای سریع مجازات اوامنیت جان مسلمین را به اجتماع بازگرداند.شناخت محارب ازطریق شروط تحقق محاربه امکان پذیر است.
۱-شرط اول قوت وقدرت داشتن محارب است.بااین شرط محارب ازسارق متمایز می شود.^[۲۸۵] قدرت وقوت است که به جانی انگیزه ارتکاب جرم می دهد وجان مسلمین رادرخطرمرگ می گذارد.
برخی ازافرادهستندکه به قصدترساندن مردم دست به سلاح می برنداماازافرادقوی ترازخودمی ترسند.این موضوع مورداختلاف فقهاواقع شده که آیاچنین کسی محارب است یا خیر.ترسیدن چنین افرادی ازقوی ترهابامحارب بودن آنهاهنگام تعدی باسلاح به جان ومال انسان هاتناسب ندارد.
۲-سلاح کشیدن به سمت مردم،شرط دیگر تحقق محاربه است که می توان گفت دربردارنده قدرت داشتن محارب است وازوسایل قدرت محارب به شمارمی رود. وتهدیدکننده امنیت جان هاست.
سلاح اعم ازشمشیروامثال آن به شمارمی رود.وهرآنچه که درعرف موجب ارعاب شودسلاح محسوب می شود.هرسلاح مخصوص به یک وسیله خاص مانندشمشیرنیست چه بسا می توان ادعاکردکه اطمینان فقهی وجودداردکه هرکسی که باابزارهایی مثل چوب دستی،عصا،یاپرتاب سنگ ویاهرابزارکشنده دیگری راهزنی کند،راه راناامن کندوعابران رابکشد یااموالشان رابدزدحکم مجازات محارب برآنان مترتب است.^[۲۸۶]
۳-محارب دردارالاسلام یا غیرآن راهزنی کند.^[۲۸۷] که این نظر صاحب جواهر است. اصل اولیه، محترم بودن جان ساکنان دارالاسلام است.^[۲۸۸] دارالاسلام به کشوریا منطقه ای گفته می شودکه اکثریت آن مسلمان باشندخواه اینکه حکومت آن دینی یاسکولار ولائیک باشد.ودارالکفربه کشورومنطقه ای گفته می شودکه اکثریت مردمش کافرباشندخواه حکومت آن دینی ومبتنی بریکی ازادیان غیرازاسلام باشدیاسکولارباشدمانندکشورهای اروپایی،آمریکاونظائرآن.بنابراین ممکن است دولتی مدرن وسکولارباشدامادارالکفرودولت کفرحساب شود.^[۲۸۹] ابوحنیفه گفته است محارب در خارج شهر در فاصله بین سرزمین ها یادرصحراقطع طریق کند.چون ممکن است کسی که براوتعدی می شود درداخل شهر باشد واز دیگران کمک بخواهد.جمهور فقها بین داخل شهر وخارج شهر فرقی نگذاشته اند.پس ممکن است اجرای مجازات محاربه درموردگروههای مجرمان که به مردم بعداز نصف شب در خیابان های عمومی تعرض می کنندوآرامش آنان رابرهم می زنند،جاری شود.وهمان مصداق محارب باشند.^[۲۹۰]ارعاب مردم حرام است وفرقی بین ارعاب مسلمان وغیرمسلمان،سرزمین اسلام وغیرآن نیست.^[۲۹۱]
۴-محارب مال را آشکارابگیرد.^[۲۹۲]چون اگر آن راپنهانی بگیرد سارق است.درقواعدآمده است:محاربه زمانی محقق می شودکه محارب بخواهدمال رابه زوروآشکارابگیرد.اگراومال راپنهانی ببردسارق است واگرمال رابدزدوفرارکند منتهب است.منتهب کسی است که مال دزدیده شده رابه زوربگیردوسرقت کند.ومجازات قطع ندارد.^[۲۹۳] اگردزد مال راشخصابگیرد و فرارکند پس مال را با قهر گرفته است وحد قطع نداردواگر باقهر ازقافله بگیردیا به زور این کارراانجام دهد ومال رابدزددحد دزدی که مال راربوده نه حد سرقت است ونه حد محاربه.^[۲۹۴]اگرچه که بدون مجازات نمی مانندوبرای بازدارندگی ازارتکاب جرایم وحفظ حرمت خون مسلمان مجازات می شوند.زیرادرگرفتن مال مسلمان ازتهدید به قتل مسلمان درصورت ندادن مالش به محاربان شروع می شودومسلمان برای حفظ جانش مالش راتسلیم می کند.
محارب با تهدیدمردم بااسلحه به مال وآبروی مردم تعدی کندکه به همین جهت موجب اختلال درنظام اجتماعی وامنیت می شود.^[۲۹۵]وجان مسلمین را درخطرمرگ قرار می دهد .بااجرای مجازات برمحاربان امنیت جان ها تأمین می شود.
بنابراین هرگاه شخصی دارای قدرت وقوت باشدوباسلاح به ارعاب مردم دردارالاسلام بپردازد وآشکاراوبه زورمال مردم رابگیردمحارب است.محارب چون قدرت داردمی تواندهرجنایتی رابه مسلمان مانندکشتن اوانجام دهدوچون سلاح داردابزارقتل مسلمین برایش فراهم است.اصل دردارالاسلام حفظ حرمت خون مسلمان است وحرمت عمل محارب درکشتن مسلمان دردارالاسلام بااین اصل معلوم می شود.وچون محارب مال مسلمان رابه زوروآشکارا می گیردتهدیداولیه برجسم وجان مسلمان است وبه حدی است که درملاءعام این فعل قبیح رامرتکب می شودوآن راترویج می دهد.مسلمان هم برای حفظ جان مالش رامی دهدتاخونش تضییع نشودهرچندکه مالش راداده است. دراحادیث ازپیامبر(ص)نقل شده است«حرمه ماله کحرمهدمه»^[۲۹۶]حرمت مال مسلمان مانندحرمت خونش است.درواقع مسلمان حرمت مهم مال رافدای حرمت اهم جان می کندتاجانش حفظ شود.
۲-۱)مجازات شدید محارب عامل بازدارنده ازبی حرمتی به خون مسلمان:
دین اسلام برای ایجادیک جامعه سالم که درآن حقوق افرادمحترم شمرده شود،برنامه های تربیتی ویژه ای راترتیب داده تاافرادجامعه درامنیت وآسایش زندگی کنندوزمینه رشدوشکوفایی مردم فراهم گردد.این برنامه هاگاهی به صورت تشویقی وصرفاتربیتی است وگاهی به صورت مجازاتهایی است که درباره فتنه گران،اخلال گران،مفسدان وکسانی که درجامعه ایجادناامنی می کننداعمال می شود.این مجازاتها گاهی چنان سخت وخشن است که ترس ازآنهاعامل بازدازنده مهمی به شمارمی رود.یکی ازاین مجازاتهای سنگینی که نقش عمده ای درتأمین امنیت جان وآسایش مردم دارد،حدّومجازاتی است که برای راهزنان واخلال گران امنیت عمومی درنظرگرفته شده است وازآنان به عنوان محاربان باخدا،پیامبر ومفسدان درزمین یادمی شود.^[۲۹۷]
محاربه وافسادهردوموجب اخلال درامنیت عمومی می شود.وامنیت عمومی فقط باایجادترس عمومی وقرارگرفتن ترس به جای امنیت مختل می شودترس عمومی طبعا وعادتا ازطریق به کارگیری سلاح وتهدیدبه قتل ایجادمی شود.^[۲۹۸]اخلال به امنیت عمومی تنهاشامل آن چاقوکشی نمی شودکه به روی فردمعین کشیده شودواورا تهدیدکند چون امنیت عمومی وقتی خلل می پذیرد که خوف عمومی وناامنی جای امنیت رابگیردومحارب زمانی می تواندچنین خوفی درجامعه پدیدآوردکه مردم را بااسلحه تهدید به قتل کند.^[۲۹۹]ودرصددریختن خون آنان برآید.
دراین جالازم است به نکته ای اشاره کنیم که جرم إفسادفی الارض مستقل ازمحاربه است زیراإفسادفی الارض اعم ازمحاربه است ودرآیاتی که محاربه مطرح نیست مانندآیه ۳۲/مائده«من قتل نفسابغیرنفس أوفسادفی الارض»إفساد فی الارض مطرح شده است مواردی ازإفساد فی الارض راکه به خون مسلمان مرتبط بود وآن راتهدید می کردمانندانواع قتل موردبررسی قرارداده شد.هم چنین آیه۳۳/مائده یکی ازمصادیق إفسادفی الارض رابیان می کندتاازطرف دیگرنوعی تعلیل برای شدت گناه وجرم محاربه باشد.إفسادفی الارض مصادیق متعددی داردکه برخی ازآنهاعنوان معینی مانندمحاربه دارند.^[۳۰۰] اجرای مجازات برمحارب ازباب حدودوحق الله است وغیرقابل تغییریاعفو می باشدزیرابامصالح مهمی ازجمله حرمت خون مسلمان مرتبط است که حتی اگرمجنی علیه هم عفوکندنمی توان ازاجرای مجازات اوصرف نظرکردوخداوندمتعال دستوربه اجرای آن داده است.
غزالی وبرخی ازفقهای امامیه گفته اند:هدف شرع ازتشریع مجازات ،حمایت ازمصالح خمسه بوده که یکی ازمصالح خمسه حفظ جان است وجعل همه احکام اسلامی برای حمایت ازآنهاست.هرچه که باعث ازبین رفتن این مصالح گرددمفسده وجرم است وبرطرف کردن مفاسدمصلحتی دیگراست.^[۳۰۱]محارب اعمالی رامرتکب می شودکه مصلحتی از مصالح خمسه ازجمله جان انسان هارادر خطرقرارمی دهد.
درآیه ۳۳/مائده مجازات حدودبرای محاربه وفساداست پس کسی که شمشیربکشد،سعی درگسترش فسادکندوکسی رابکشدبدین جهت که هم مفسدوهم محارب است کشته می شودنه بدین جهت که قاتل قصاص شودتادرنتیجه اگراولیای دم ،قاتل راببخشند،قصاص ساقط شود.چنین نیست یعنی اگراولیای دم،قاتل راببخشند،بازهم قاتلی که محارب است بایدکشته شود.^[۳۰۲]
درآیه ۳۳/مائده چهار مجازات برای محارب بیان شده است :قتل،قطع،صلب ونفی.امااین مجازات تخییری است یا ترتیبی؟آمدن کلمه ی «أو»برای توزیع است پس اگرمحارب کسی رابکشد ومالش را بدزد ،کشته می شودوبه دار آویخته می شود.ومحاربی که فقط مال بدزد دست وپایش به طور مخالف قطع می شودواگر موجب إخافه طریق شود ولی کسی رانکشته ومالی را ندزدیده باشد نفی بلد می شوداین نظر اکثر علما وبزرگان مذاهب است.مالکیه گفته است :آیه دلالت بر تخییر درمجازات ها داردعمل به اقتضای «أو»تخییر است .امام معصوم مخیراست بین تطبیق یکی از عقوبات براساس مصلحتی که می بیند ،حکم کند.واگر محاربان مال را سرقت نکردندوکسی را نکشتند ،امام مخیر است که حکم به قتل یا صلب یا قطع یانفی دهد.که این براساس عمل به ظاهر آیه است دلیل مالکیه این است که حرف«أو»برای تخییر وضع شده است همان گونه که در کفاره جزاءصید آمده است :«لاتقتلواالصید وأنتم حرم ومن قتله منکم متعمدّافجزاء مثل ماقتل من النعم یحکم به ذواعدل منکم هدیابالغ الکعبه أوکفاره طعام مساکین أوعدل ذلک صیاما لیذوق وبال أمره عفاالله عمّا سلف»^[۳۰۳] درحالی که محرمید شکاررانکشیدوهرکس ازشماعمداآنرابکشدبایدنظیرآنچه کشته است ازچهارپایان کفاره ای بدهد،که(نظیربودن)آن رادوتن عادل ازمیان شما تصدیق کنندوبه صورت قربانی به کعبه برسد.یابه کفاره(آن) مستمندان راخوراک بدهد،یامعادلش روزه بگیرد،تاسزای زشتکاری خودرابچشد.خداوندازآنچه درگذشته واقع شده عفوکرده است.^[۳۰۴]ودلیلی بر خلافش اقامه نشده است،پس تخییر باقی است.ابوحنیفه گفته است تخییر برای محارب خاص است ودر موردمحاربی که شخصی راکشته ومالی راسرقت کرده است،می باشد.پس امام در حکم به هریک از این مجازات چهارگانه مخیراست وقطع به تنهایی مجازات دراین مورد از محارب نیست.بلکه ناچاربه انضمام قتل یا صلب به قطع است چون جنایت قطع وأخذ مال توسط محارب صورت گرفته است.
دلیل جمهورفقها این است که اولا عقل مقتضی این است که بایدجزاباجنایت ازنظرزیادی وکمی تناسب داشته باشد.همچنین اجماع امت برعدم اکتفاءبه مجازات نفی بلددرمورد راهزنی است که مال سرقت کرده وکسی راکشته است.ثانیاعمل به تخییرزمانی است که سبب وجوب واحدباشدمانندکفاره سوگندوکفاره جزای صید.امادرصورت اختلاف سبب به ظاهرتخییر عمل نمی شود. ^[۳۰۵]
امااگر محارب کسی را کشته باشد کشتن اومتعین می گردد وبه حدوددیگر بسنده نمی شودخواه محارب را از باب قصاص بکشند یا به عنوان حد ،خواه اولیای خون اوراببخشند یا نبخشند.درموردتناسب جرم ومجازات شیخ طوسی وبرخی فقهای دیگرکه موافق این نظرهستندگفته اند: ۱- اگر کسی را کشته باشد به عنوان قصاص درصورتی که ولی دم خون مقتول را طلب کندیا به عنوان حددرصورتی که ولی دم از اودرگذرد یا درخواست قتل اورانکند کشته می شودوواگر کسی را کشته باشد وهم مال ربوده باشد ،دست وپایش در جهت عکس بریده می شود،آن گاه کشته می شود،سپس پیکر بی جانش را بردار می زنند.۲-اگر فقط مال ربوده وکار دیگری انجام نداده باشد،خواه مال کم یازیاد باشد واز حرزیا غیر حرز دزدی کرده باشد دست وپایش در جهت عکس بریده می شود وسپس تبعید می گرددولی کشته نمی شود.۳-اگر کسی را مجروح کرده باشد وچیزی برنداشته باشدوکسی را نکشته باشدحتی اگر جراحت سرایت پیدا کرده باشد وموجب مرگ مجروح شود،به اندازه جراحت وارد ه قصاص می شود سپس تبعید می شود.۴-اگر فقط سلاحش را آشکار کرده وموجب ترساندن شده باشد،وچیزی برنداشته ،کسی را به قتل نرسانده ومجروح نکرده باشد،فقط تبعید می شود.^[۳۰۶]
مجازات متفاوتی که درباره محاربان اجرامی شود به سبب آن است که نحوه ارتکاب این جرم بسیارمتفاوت است وهمه محاربان مسلمایکسان نیستند.وطرز مجازات آنهاهم متفاوت است.مجازات فوق العاده ای که اسلام درموردمحاربان به خرج داده است برای حفظ خونهای بی گناهان وجلوگیری ازحملات وتجاوزهای افرادقلدر،زورمند،جانی،چاقوکش وآدمکش به جان،مال ونوامیس مردم بی گناه است.^[۳۰۷]انسان هایی که ریختن خونشان حرام است وشرع به شدت به مبارزه با بی حرمتی کردن به آن پرداخته است.
۲)مجازات محارب عامل حفظ حرمت خون مسلمان درروایات:
۱-۲)توجه به حرمت خون مسلمان درشأن نزول آیه محاربه:
شأن نزول آیه ۳۳/مائده ازبی حرمتی کردن به خون مسلمان وکشتن اوآغاز می شود.آیه فوق درموردگروهی است که به ساربان حمله می کنندواورامی کشند که این ازمصادیق سلاح کشیدن برای ترساندن وکشتن مردم است.^[۳۰۸]وحرمت خون انسانهادرآن نزد مرتکبان محاربه نادیده گرفته می شودوبه خون افراد تعدی می کنند.
ازامام صادق(ع)ازرسول خدا(ص)درموردداستان نزول آیه محاربه نقل شده است:«قدم علی رسول الله (ص)قوم من بنی ضبّه مرضَیَ_فقال لهم رسول الله(ص)أقیموا عندی-فإذابَرَأتم بعثتکم فی سریّه_ فقالوااُخرجنامن المدینه_فبعث بهم إلی إبل الصّدقه_یشربون من أبوالهاویأکلون من ألبانها_فلمّابَرَََََُؤا وَاشتدّوا قتلوا ثلاثهً ممن کان فی الإبل _فبلغ رسول الله (ص)الخبرُ_فبعث إلیهم علیّا(ع)وهم فی وادٍ_قدتحیّروالیس یقدرون أن یَخرُجوامنه_قریبا مِن أرض الیمنِ فأسَرَهم_وَجاءَبهماإلی رسولِ الله(ص)فنزلت هذه الایَه«إنما جزا ءالذین یحاربون الله ورسوله ویسعون فی الارض فساداأن یقتلوا أو یصلبواأوتقطع أیدیهم وأرجلهم من خلاف أوینفوا من الارض» فَاختاررسول الله(ص)القَطع_فقطع أیدیهم وأرجلهم من خلاف.^[۳۰۹] بیمارانی ازبنی ضبّه نزدپیامبر(ص)آمدند.پیامبر(ص) به آنان فرمود:نزدمابمانید وپس ازسلامتی شمارا به سریه ای می فرستم.آنهاگفتند:ماراازمدینه به جایی دیگربفرست.پیامبر(ص)آنهارابه محل نگهداری شترهای زکاتی فرستاد.آنان ازادرارشترها(برای مداوا)وازشیرآنهابه عنوان غذا استفاده کردندچون شفایافتندوقدرت گرفتندسه تن ازنگهبانان شترهاراکشتند.این خبر به پیامبر(ص)رسیدواوعلی(ع) راازپی آنان فرستاد.آنهاراسرگردان دربیابانی نزدیک یمن یافت که نمی توانستند ازآن خارج شوندآنهارااسیرکردونزدپیامبر(ص)آورد دراین هنگام آیه۳۳/مائده نازل شد.پیامبر(ص)نیزحکم قطع رابرگزیدودست وپای آنها راازچپ وراست قطع کرد.
هرچندمسلم نیست که موردروایت ازمصادیق سلاح کشیدن برای ترساندن مردم باشدبه این جهت که شترهاجزءصدقات بوده وساربان ازعمّال دولت اسلامی بودند.بنابراین یکی ازدوایرحکومت اسلامی بوده است.محاربان پس ازبهبودی باحمله به مسئولان ومأموران این اداره سه نفرازآنها راکشته وگریختند.ظاهرا این اقدام ازباب حمله مسلحانه به دولت اسلامی به منظورتضعیف آن بوده است.پس ازمصادیق قیام مسلحانه درمقابل حکومت اسلامی است که درآیه ۳۳/مائده ظهوردارد.درصورت پذیرش اینکه کشتن ساربان ازمصادیق کشیدن سلاح به قصدترساندن مردم باشد،بیان موردقرینه برشمول موضوع آیه برچنین اشخاصی است ومنافات نداردکه به ظاهرآیه۳۳/مائده تمسک کنیم وموردنزول وامثال آن راازمصادیق محاربه بدانیم.
بنابراین می توان گفت:هرکس درمقابل دولت اسلامی قیام مسلحانه کندمحارب است وشمشیرکشیدن برای ترساندن مردم وبرهم زدن امنیت ونظمی است که توسط دولت اسلامی که رسول خدا(ص)مؤسس آن بودایجادشده است،ازمصادیق محاربه است. هرچندکه برای صدق محارب ایجادرعب بایدجنبه عمومی داشته باشددرحالی که ساربان رادرخارج ازشهرترسانده اند.^[۳۱۰]چه عنوان محارب برقاتل ساربان صدق بکندیانکندقاتلان مستحق مجازات اعدام هستند چه اینکه ازباب حدیاقصاص باشد.زیرابه خون مسلمانان بی حرمتی شده وبرای عدم تضییع آن قاتلان باید کشته شوند.
۲-۲)امنیت خون باتناسب بین جرم ومجازات:
تخییری بودن مجازات به این معنانیست که حکومت اسلامی نزدخودیکی ازچهارمجازات قتل،صلب،قطع ونفی راانتخاب کندونوع ارتکاب جنایت رادرنظرنگیرد.زیرابسیاربعید است که کشتن وبه دارآویختن محارب هم ردیف تبعیدباشدوهمه به یک اندازه بازدارندگی داشته باشند.دربسیاری ازقوانین جزائی دنیاهم گاهی برای یک جرم چندمجازات درنظرمی گیرند.و قاضی درتعیین مجازات که باجهات مخففه وگاهی باتشدید همراه است کیفرمناسبی راانتخاب می کند.^[۳۱۱]
دراجرای مجازات تخییری محارب بین جرم ومجازات تناسب وجوددارد.اگرتناسب بین جرم ومجازات نباشدمثلاجزاکمترازجرم باشدموجب جرأت یافتن مجرم می شودواگرجزابیشترازجرم باشدانگیزه مجرم رابرای ارتکاب جرایم سنگین ترافزایش می دهد.جرایمی که خون مسلمان رامورد تعدی قرارمی دهد.اگرمحاربی راکه فقط ایجادرعب ووحشت کرده دستش راقطع کنند اودرصددقطع دست مجنی علیه ویاقتل اوبرمی آید.مجرم همیشه آن جرمی راکه درنظرداشته انجام نمی دهدبلکه ممکن است جرمی سنگین ترازآنچه درتصورداشته مرتکب شودوبه خون مسلمانان تعدی کند.
امام صادق(ع)ضمن تعریف محارب مجازات تخییری محارب رابیان نمودند: «أَمْرُ الْمُحَارِبِ وَ هُوَ الَّذِی یَقْطَعُ الطَّرِیقَ وَ یَسْلُبُ النَّاسَ وَ یَغِیرُ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَ مَنْ کَانَ فِی مِثْلِ هَذِهِ الْحَالِ إِلَى الْإِمَامِ فَإِنْ شَاءَ قَتَلَ وَ إِنْ شَاءَ صَلَبَ وَ إِنْ شَاءَ قَطَعَ وَ إِنْ شَاءَ نَفَى وَ یُعَاقِبُهُ الْإِمَامُ عَلَى قَدْرِ مَا یَرَى مِنْ جُرْمِهِ »^[۳۱۲]مجازات محارب وآن کسی که راهزنی می کند واموال مردم رابه غارت می بردوکسانی هماننداو،باامام است.اگرخواست اورامی کشدواگرخواست اورابه دارمی آویزد واگرخواست دست وپای اورابه طورخلاف قطع می کندواگرخواست اوراتبعید می کند.امام،محارب رابه میزان جرم اومجازات می کند.
تعیین مجازات محارب باحاکم است که دروضع آن تناسب بین جرم ومجازات رامدنظرقرارمی دهد.^[۳۱۳]
روایت دیگرکه به بیان تناسب بین جرم ومجازات درمحاربه می پردازدواختیاراامام هم براساس این تناسب است.ازامام رضا(ع) است که درموردآیه« جَزٰاءُ الَّذِینَ یُحارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فساداً »سوال شدکه چه کاری است که اگرکسی مرتکب آن شدمستوجب یکی ازاین مجازات های چهارگانه می شود؟امام فرمودند:« إِذَا حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ- وَ سَعَى فِی الْأَرْضِ فَسَاداً فَقَتَلَ قُتِلَ بِهِ- وَ إِنْ قَتَلَ وَ أَخَذَ الْمَالَ قُتِلَ وَ صُلِبَ- وَ إِنْ أَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ یَقْتُلْ- قُطِعَتْ یَدُهُ وَ رِجْلُهُ مِنْ خِلَافٍ- وَ إِنْ شَهَرَ السَّیْفَ وَ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ- وَ سَعَى فِی الْأَرْضِ فَسَاداً- وَ لَمْ یَقْتُلْ وَ لَمْ یَأْخُذِ الْمَالَ نُفِیَ مِنَ الْأَرْضِ الْحَدِیثَ.» ^[۳۱۴]هرگاه کسی به محاربه باخداوپیامبربرخیزدوبکوشدکه درزمین فسادکندودراین راه مرتکب قتل شود،مجازات اواین است که به سبب ارتکاب قتل،به قتل برسدواگرمرتکب قتل شودومال رابگیردکشته ومصلوب شود.واگرأخذ مال کردولی مرتکب قتل نشد،به قتل نمی رسدولی یک دست ویک پای اوبه طورمخالف قطع می شود.واگرکسی شمشیرکشیدوبه محاربه باخدا وپیامبربرخاست وکوشیدتادرزمین فسادکندولی مرتکب قتل وأخذمال نشد،مجازات اواین است که تبعیدشود.
هرگاه محارب جرم سنگین تررامانندقتل مرتکب شودمجازاتش هم قتل است وازمجازت شدیداوبه شمارمی رود.^[۳۱۵]این تناسب بین ارتکاب جرم ومجازات محارب موجب حفظ حرمت خون مسلمان می شودتابامجازات قاتل دیگران مرتکب بی حرمتی به خون مسلمین نشوند.وخون مسلمان ازتعدی محفوظ بماند.بااجرای عادلانه مجازات مانندموردمحاربه می توان ازوقوع مجددجرایم وانگیزه مجرمان برای تلافی ودرنتیجه کشتن مجنی علیه ها پیشگیری کرد.
آیه هفتم:
۱)اهمیت حفظ حرمت خون هادرفلسفه مجازات قصاص:
تشریع قصاص هم عامل حفظ حرمت خون مسلمان است وهم ازکشته شدن بی رویه خانواده قاتل که مرتکب قتل نشده اند وخونشان محترم است جلوگیری می کند.قصاص تنهامختص قاتل است.
کیفرومجازات قصاص درمیان اعراب قبل ازاسلام فقط باقتل صورت می گرفت وهیچ گونه حدوحدودی وجودنداشت وصرفا بستگی به قوت وضعف طرف داشت،گاهی فردی راعوض دیگری می کشتند،وگاهی ده نفر یاقبیله ای رامقابل یک نفرازبین می بردند،ولی اسلام که درهرموضوع،واقع رادرنظرمی گیردنه همچون یهودتنهابه قصاص تکیه می کندونه مانندمسیحیان فقط راه عفو،ویادیه راملتزم می شود. ^[۳۱۶] قبل ازظهور اسلام وقتی کسی کشته می شد همه قبیله را مستوجب کیفر می دانستند واز تمامی آنها انتقام شخصی می گرفتند اسلام به جهت حفظ حیات افراد بی گناه قصاص را قانون گذاری کرد تاریشه ی خون ریزی ها و بی نظمی ها خشکیده شود وضمن سفارش به عدم ارتکاب قتل به کیفر قصاص تأکیدنموده است.^[۳۱۷]
برای هر مجازاتی که خداوند متعال برای مجرمین در نظر گرفته یک علت وفلسفه ایی مدنظر داشته است در موردفلسفه مجازات قصاص خداوند متعال می فرماید: «ولکم فی القصاص حیاه یااولی الالباب لعلکم تتقون » ^[۳۱۸] و ای خردمندان ،شما را در قصاص زندگانی است ،باشد که به تقوا گرایید.^[۳۱۹]
قصاص نفس زمانی اجرامی شودکه قاتل مرتکب قتل عمد شود.موجب قصاص نفس خارج کردن نفس معصوم وهمتا از روی عمد و ستم است.^[۳۲۰] مجازات یکی از عوامل حفظ نظم و حقوق افراد است مبنای مجازات رحمت خداوند بربندگان است که به آحاد جامعه منفعت می رساند، دفع مفسده می کند، رحمت الهی و مصلحت واقعی افراد و جامعه را مستقرمی کند .^[۳۲۱]
حکمت تشریع قصاص حفظ حیات جامعه است زیرابهترین مانع برای جلوگیری مردم ازجرأت یافتن بر قتل نفس است.اگرافراداجتماع بدانندکه هرگاه اقدام به قتل نفس کنند،قصاص می شوندودراجرای قانون قصاص استثنائی راه ندارد ازترس آن جرأت به ارتکاب قتل پیدانمی کنند پس قصاص مایه حیات قاتل است زیرااورا ازفکرآدم کشی تاحدزیادی بازمی داردوکنترل می کند.هم چنین اغلب کسانی که دست به آدمکشی می زنند اشخاص رذل وچاقوکشی هستندکه برای یک امرجزئی مرتکب قتل می شوندواگراوراقصاص نکنند صدهانفردیگررابه قتل می رساندولی اگرقصاص شودجان بسیاری حفظ شده است.^[۳۲۲]
۱-۱)حفاظت ازخون مسلمان به سبب حیات درقصاص:
وجودحیات درقصاص جانی به معنای حفظ حرمت خون انسانهاست که درآیه ۱۷۹/بقره درموردحرمت خون مسلمانان است زیراقرآن کتاب مسلمین است هرچندکه اسلام برای خون سایر ادیان باشرایطی مانندعقدذمه احترام قائل است. آیه۱۷۹/بقره«لکم فی القصاص حیاه»کلامی رسا ومختصر است وبه این معنااست که برخی از شما برخی دیگر را نکشد به این صورت که اگرمجازات قصاص برجانی اجراشود از قتل دیگران جلوگیری می کند ترس از قصاص شدن حیات را احیا می کندچون شخص هرگاه قصد قتل دیگری را داشته باشدوبه مجازات قصاص توجه کنداز قتل دیگران منصرف می شود وتوجه به عاقبت کارش و قصاص باعث می شودخودش وشخصی راکه قصد قتلش راکرده بودزنده بماندبنابراین موجب عدم تحقق قتل ودرنتیجه حیات آن دومی شود.^[۳۲۳]وبه این ترتیب ازبی حرمتی به خون مسلمان جلوگیری می کند.
حکمت تشریع قصاص اشاره دارد به دفع توهمی که ممکن است از تشریع عفو و دیه به ذهن برسد .حاصل توهم این است که آیه درصددبیان دیه و مزیت ومصلحتی است که درعفو وجود دارد که همان نشر حرمت ،ایثار ورأفت است واینکه عفو به مصلحت مردم نزدیکتر است دفع توهم با آیه به این صورت است که درعفو هرچند تخفیف ورحمت وجود داردولکن مصلحت مردم باقصاص مردم تأمین می شود.^[۳۲۴]وعفوهم معمولاباپرداخت دیه ازجانب جانی به ولی دم صورت می گیرد تاخون مسلمانی که موردتعدی واقع شده هدرنرود.عفوبه معنای سقوط قصاص نیست درصورت عدم پذیرش عفوتوسط ولی دم،حق قصاص باقی است وساقط نمی شود.
اجرای مجازات قصاص برقاتل ازارتکاب قتل توسط قاتل دیگرجلوگیری می کند.به همین جهت گفته اند:«نفی قتل باقتل دلالت براین داردکه درقصاص حفظ حیات است.»^[۳۲۵] درانتهای آیه با عبارات « یااولی الالباب لعلکم تتقون »به نهی از ارتکاب قتل می پردازد که خطاب به آنهایی است که مجازات قتل را می دانند وتصور کشتن رادرذهن خود می پرورانند.^[۳۲۶]درواقع عبارت پایانی آیه۱۷۹/بقره حتی انگیزه بی حرمتی کردن به خون مسلمین راهم نهی می کند.
آیه دیگرکه حفظ حیات رادرتشریع قصاص نفس می داندوآن عبارت است ازگفتارخداوندمتعال که می فرماید: «من أجل ذلک کتبناعلی بنی اسرا‌ﺋیل أنه من قتل نفسا بغیر نفس أو فساد فی الارض فکأنما قتل الناس جمیعا ومن أحیا ها فکأنما أحیاالناس جمیعا و لقدجاءتهم رسلنا بالبینات ثم إن کثیرا منهم بعد ذلک فی الارض لمسرفون»^[۳۲۷]
از این روی بر فرزندان اسراﺋیل مقررداشتیم که هرکسی را جز به قصاص قتل،یا فسادی در زمین بکشد چنان است که گویی همه مردم را کشته باشد.وهرکس کسی را زنده بدارد ،چنان است که گویی تمام مردم را زنده داشته است .وقطعا پیامبران ما دلایل آشکار برای آنان آوردند ،پس از آن بسیاری از ایشان در زمین زیاده روی می کنند.^[۳۲۸]
کلمه ی«أجل»به معنای جنایتی است که خوف آن رود که در بلند مدت رخ بدهدپس هرأجلی جنایت است ولی هرجنایتی أجل نیست.این کلمه به تدریج درمعنای غیر لغویش یعنی تعلیل استعمال شد.
وازظاهر سیاق برمی آید که آیه۳۲/مائده اشاره به کلمه «ذلک»به پسران آدم است.پیش آمدن حادثه فجیع پسران آدم باعث شد که بربنی اسرائیل چنین حکمی انجام دهیم.وجه اشاره «ذلک»به پسران آدم این است که این داستان از طبیعت بشر خبر می دهد طبیعتی که خاص پسران آدم نبوده است طبع انسان این گونه است که اگر دنبال هواوهوس رابگیرد وقهرا کارش به حسادت وکینه ورزیدن افراد منجرشود،آن هم کینه ورزیدن به سرنوشتی که در اختیار خود آنان نیست مانند صدا وچهره ی زیبا،وپیروی از هوای نفس اوراوادار می کند که برسر ناچیز ترین مزیتی که دردیگران هست ودراونیست به درگاه ربوبی شکایت کند که چرا دراوهست ودر من نیست ودرصددکشتن خلق خدا بر آیدوفرد محسود را حتی اگر دوست وبرادرش باشد ازبین ببرد.^[۳۲۹]وحرمت خون اورانادیده می گیردوبه سبب خشم آنی وحسادت بزرگترین جنایت یعنی تعرض به خون مسلمانان رامرتکب می شود.