شکل ۳-۲ ترازودیجیتال ۲۱۰ گرم با دقت۰۰۰۱/۰ گرم ۹۰
شکل ۳-۳ آون تحت خلا ۹۱
شکل ۳-۴ دستگاه کروماتوگرافی گازی ۹۱
شکل ۳-۵ دستگاه اسپکتوفتومتر ۹۱
شکل ۳-۶ دستگاه لاویباند ۹۸
شکل ۳- ۷ دستگاه اسپکتوفتومتر ۹۸
شکل ۳-۸ دستگاه رفراکتومتر ۱۰۰
شکل ۳-۹ مراحل روغن کشی از هسته عناب بوسیله سوکسله در آزمایشگاه ۱۰۱
شکل ۳-۱۰ روغن بدست آمده از هسته عناب ۱۰۱
شکل ۳-۱۱ اجزای دستگاه کروماتوگرافی گازی ۱۰۴
شکل ۳-۱۲ دستگاه کروماتوگرافی گازی ۱۰۴
فهرست نقشه ها
عنوان صفحه
نقشه ۱-۱ پراکندگی جغرافیایی گیاه عناب در جهان ۱۸
چکیده :
گونه عناب از گونه های بومی مناطق مختلف ایران است . میوه این گیاه در مناطق مختلف ایران به طور سنتی مصرف میشود. این میوه دارای خواص دارویی و خوراکی بسیار سودمندی است .حدود ۳۰% وزن میوه را هسته های آن تشکیل می دهد .هسته این میوه به طور متوسط حاوی حدود ۸/۳ درصد روغن است . با توجه به دارا بودن خواص بسیار ارزشمند میوه عناب ، هدف از این تحقیق ارزشیابی ویژگی های فیزیکوشیمیایی هسته عناب موجود در منطقه استان اصفهان از نظر ترکیب اسیدهای چرب و پایداری نسبت به اکسیداسیون و سنجش دیگر ترکیبات موجود در روغن هسته و همچنین آنالیز شیمیایی خود هسته روغن کشی شده می باشد . مواد و روش ها : میوه عناب پس از چیده شدن به آزمایشگاه منتقل شده و روغن هسته های آسیاب شده به روش سوکسله استخراج گردید. ترکیب اسیدهای چرب به روش کروماتوگرافی گازی و پایداری روغن حاصله توسط دستگاه رنسیمت تعیین گردید. ونیز مواد موجود در روغن هسته مانند فسفو لیپیدها ، اندیس یدی ،اندیس اسیدی ، اندیس پراکسید ، مواد غیر قابل صابونی شونده ، استرول ها ، توکوفرول ها و رنگ روغن هسته عناب ارزیابی شد. همچنین آنالیز شیمیایی شامل اندازه گیری مقدار خاکستر ، ماده خشک ، رطوبت ، روغن ، پروتئین و نیز فیبر خام بر روی بخش هسته روغن کشی شده انجام شد . نتیجه گیری : بررسی روغن هسته عناب توسط دستگاه کروماتو گرافی گازی نشان داد که مقدار اسیدهای چرب اشباع آن از اسیدهای چرب غیر اشباع بالاتر می باشد. پس این روغن اشباعیت بالایی دارد. پایداری اکسیداتیو روغن نشان داد که روغن هسته عناب دارای پایداری بالا یعنی۳۸/۲ ساعت در دمای ۱۱۰ درجه سانتی گراد می باشد. این روغن از نظر کیفیت واکسیداسیون مانند روغن نارگیل است برای ساخت محصولات آرایشی و بهداشتی هم مناسب است .روغن هسته عناب با توجه به دارا بودن اسیدهای چرب کوتاه زنجیره وپروفایل اسیدهای چرب آن که دارای اشباعیت بالا است ، مقاومت بسیار بالایی دارد و ناراحتی های قلبی عروقی ایجاد نمی کند و میزا ن چربی بد را بالا نمی برد . پایداری اکسیداسیون روغن هسته عناب بالاست ، علت آن اشباعیت بالای روغن است یعنی اکسیداسیون خیلی کمی در روغن هسته عناب اتفاق افتاده است زیرا میزان فسفولیپید در روغن هسته عناب پایین است . پس می توان نتیجه گرفت با توجه به میزان متوسط توکوفرول ها یعنی ۱۲/۲۲ %غالب اجزا این روغن توکوفرول است که زردی بیشتری به روغن می دهد پس رنگ روغن هسته عناب زرد است. این روغن برای سرخ کردن مناسب نمی باشد اما برای کیک پزی و شیرینی پزی بسیار مناسب می باشد زیرا روغن نقطه ذوب بالایی داردو حالت ماله ای به خمیر شیرینی می دهد. و در انتها با توجه به اینکه میوه عناب دارای خواص دارویی و خوراکی بسیار سودمندی می باشد می توان گوشت آنرا به صورت صنعتی به بازار عرضه کرد .
واژه های کلیدی :پایداری اکسیداسیون ،ترکیب اسیدهای چرب ، روغن هسته عناب ،روغن ، هسته ، عناب .
فصل اول : مقدمه و کلیات تحقیق
۱-۱ پیش زمینه تحقیق :
بی شک توسل به میوه ها وگیاهان دارویی کهن ترین رهیافت بشر برای درمان بیماری ها بوده است ودرخلال توسعه تمامی تمدن های بشری همواره ارتباط تنگاتنگ ونزدیک میان آدمی وگیاه وجود داشته است،با این حال هنوز بیشتر گونه های میوه وگیاه بررسی نشده وناشناخته مانده اند وهنوز زمان زیادی مانده است تا منابع جدید و با ارزش گیاهی کشف شود، به این ترتیب گیاهان ومیوه هارا می توان به عنوان منبعی از مواد شیمیایی بالقوه مفید دانست که تنها بخشی از آن مورد بهره برداری قرار گرفته است.این مواد شیمیایی بالقوه را می توان نه تنها به عنوان دارو بلکه به عنوان الگویی بی نظیر به صورت نقطه شروعی برای ساخت آنالوگ های دارویی بکار برد و همچنین به عنوان ابزاری جالب به منظور فهم و درک بیشتر وبهتر پدیده های زیست شناختی به کمک گرفت. (اسکالتسا[۱] ،دیگراک[۲] و همکاران ۱۹۹۹،۲۰۰۱)
گیاهان و میوه های دارویی ، از ارزش وجایگاه ویژه ای در تامین بهداشت وسلامت جوامع هم به لحاظدرمان و هم پیشگیری برخوردار بوده و هست. در قرن حاضر تحقیقات گستردهای بر روی میوه ها وگیاهان دارویی انجام پذیرفته و داروهایی با ترکیبات موثره طبیعی افق های جدیدی را برای جامعه پزشکان و داروسازان پژوهشگر سراسر دنیا گشوده اند. به طوری که در حال حاضر حدود یک سوم دارو های مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشا طبیعی وگیاهی تشکیل میدهند و صنایع داروسازان جهان تلاش می کنند ساخت شیمیایی اقلام مربوطه به دو سوم بقیه داروها نیز به تدریج منسوخ و به منابع گیاهی متکی گردد. از این رو صنایع دارو سازی و گروه های تحقیقاتی بسیاری از کشورها توجه خود را به کشت و تولید گیاهان دارویی معطوف داشته اند. (امید بیگی ، ۱۳۸۴)
همچنین با توجه به افزایش سطح آگاهی مصرف کنندگان نسبت به اثرات جانبی نا مطلوب داروهای سنتزی و تمتیل بشر به استفاده هر چه بیشتر از محصولات طبیعی به منظور حفظ سلامت خویش، همچنین مشکلات دارویی مدرن مانند هزینه های بالا ، استفاده از منابع تجدید ناپذیر مانند منابع فسیلی آلوده کننده محیط زیست توسط صنایع دارویی و ناتوانی بشر جهت ساخت برخی از ترکیبات دارویی سبب شد که استفاده از گیاهان دارویی در تولید دارو و جایگزین آنان با ترکیب شیمیایی روندی رو به گسترش از خود نشان دهد که این امر در کشورهای اروپایی به وضوح قابل مشاهده است. (صدرایی منجینی،۱۳۸۲)
علاوه بر این توصیه های سازمان بهداشت جهانی[۳] (WHO) در استفاده از فراورده های طبیعی ، به نوبه خود باعث شده است که تولید وتجارت این گونه محصولات از رونق قابل توجهی در جهان برخوردار باشد.هم اکنون ، کشورهای مختلف تلاش می کنند تا سهم قابل ملاحظه ای از این بازار در حال رشد را به خود اختصاص دهند (هینبرگ[۴] وهمکاران ، ۲۰۰۶ )
بسیاری از این گونه گیاهان علاوه بر خواص دارویی ، به عنوان نگهدارنده ، محافظت کننده و طعم دهنده نیز در صنایع غذایی مورد استفاده قرار می گیرند. بسیاری از این گیاهان طعم دهنده به جهت حضور روغن های ضروری دارای منبع بسیار مهمی از ترکیبات فنلیک هستند که فعالیت آنتی باکتری مناسبی از خود نشان می دهند. با نگاهی اجمالی به فرهنگ مصرف داروهای گیاهی در ایران ، میراث گرانقدر شناسایی ومصرف این گیاهان در طب غنی سنتی ایران مشاهده می گردد. از طرفی ،فلات وسیع ایران در قسمت های مختلف خود از شرایط آب و هوایی گوناگون برخوردار است و به همین دلیل ، فراوانی و گوناگونی گونه های مختلف این گیاهان در پهنه دشت ها و کوه های ایران بیش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی (حدود ده برابر تعدادگونه های هر یک از کشورهای اروپایی ) می رسد که بخش قابل ملاحظه ای از آنها حاوی ذخایر متابولیتی با ارزشی می باشند ، از این رو به حق فلور ایران را یکی از منابع داروخیز جهان دانست (امید بیگی، ۱۳۸۳)
روغن ها و عصاره های گیاهی و ترکیبات موجود در آن دارای اثرات شناخته شده ضد باکتریایی می باشند و از آنها به عنوان نگهدارنده های غذایی می توان استفاده نمود. (مهدی علیپور وهمکاران ، ۱۳۸۸)
استقبال از این موضوع از یک طرف به علت رویکرد جدید عموم مردم و از طرف دیگر توصیه سازمان های بین المللی و ملی ذی صلاح در امر بهداشت مواد غذایی در استفاده از نگهدارنده های طبیعی مختلف به جای مواد شیمیایی می باشند. به طور کلی روغن ها وعصاره های گیاهی کاربرد دارویی وطعم دهنده در غذا دارند (انکری[۵] وهمکاران ۱۹۹۹)
بیماری های حاصل از مصرف غذاهای آلوده به باکتری های پاتوژن از اهمیت فراوانی در بهداشت عمومی برخوردار بوده و سالانه خسارات مالی و جانی فراوانی را به جوامع تحمیل می نماید (شارون[۶]،براونلا و همکاران ۲۰۰۱ )
در سال ۱۹۹۹ مرکز کنترل و پیشگیری بیماری های سالانه منجر به ۲۲۵۰۰۰ مورد بستری در بیمارستانها و ۵۰۰۰ مورد مرگ میگردند. مطابق ارزیابی دپارتمان کشاورزی ایالات متحده USDA هزینه های پزشکی در زیان های اقتصادی ناشی از دور ریزی مواد غذایی ایجاد کننده بیماری غذایی در محدوده ۵/۶ تا ۹/۳۴ بیلیون دلار در هر سال است ( وحیدی و همکاران ، ۲۰۰۲).
۱-۲ اهمیت وضرورت تحقیق :
فصلی که پیش رو دارید شروع تلاشی است برای معرفی دانش بومی کشاورزی در زمینه عنابکاری و گلچینی است از دانش بومی کشاورزی ایران که بی‌شک الهام‌بخش کاربرد دانش بومی در فعالیت‌های ترویجی کشور خواهد بود. نکته بسیار مهم درباره کاربرد دانش بومی در ترویج و توسعه کشاورزی، «ضرورت» آن است. استفاده از دانش بومی در ترویج کشاورزی امری سلیقه‌ای و اختیاری نیست بلکه یک ضرورت حیاتی است. البته ضرورتهای دیگری را برای روی آوردن به دانش بومی میتوان متصور شد که همانا محدودیتها و شکستهای جدید است. این شکستها به دلایل مختلف از جمله عدم توجه به دانش و تجربیات بومی رخ داده است. این بی توجهی ممکن است ازعوامل اجتماعی نظیر مباهات کردن دارندگان دانش جدید نسبت به دارندگان دانش بومی و یا تصور دارندگان دانش جدید از دانش بومی به عنوان دانشی که متعلق به گذشتگان است و امروزی نیست، نشأت گرفته باشد.همچنین ضرورت توجه به دانش بومی در فرایند توسعه از آنجا ناشی می شود که منابع انسانی از اجزای اصلی آن به حساب می آیند ، و مقوله توسعه انسانی پایدار نیزاز همین جا سرچشمه گرفته است. همانطور که از نام آن برمی آید ، این مقوله برای توسعه انسانی ارزش زیادی قائل است.در توسعه انسانی پایدار مردم به عنوان هدف سیاستهای اجتماعی و اقتصادی تلقی می شوند که دامنه انتخابهای آنان گسترش داده می شود تا در تصمیم گیریها مشارکت فعال داشته باشد. بنابراین مشارکت مردمی یکی از ابزارهای توسعه انسانی پایدار است. ولی مشارکت فعال افراد روستایی درتوسعه روستا به شکل پایدار آن، جز باور کردن نقش دانش، بینش و مهارتهای افراد روستایی امکان پذیر نخواهد بود. از طرف دیگر ، برای باورداشتن دانش بومی لازم است تا درباره بومیان و دانش آنها شناخت کامل به دست آوریم .
۱-۳ اهداف تحقیق :
۱-۳-۱هدف اصلی:
ارزشیابی ویژگی های فیزیکو شیمیایی هسته عناب اصفهان
۱-۳-۲ اهداف فرعی :
دستیابی به خصوصیات بهتر روغن هسته عناب در جهت کاربرد های خوراکی و دارویی
۱-۴ عناب :
۱-۴-۱معرفی عناب و خواص آن :
نام فارسی : عناب در کتب مختلف فارسی وطب سنتی با نامهای عناب ، تبرخون ، شیلانه ، سیلانه ، شیلانک و در گیلان (اون ناف دار ) ، آلمه آغاجی ،عناب آغاجی ، سیب کوهی ، سنجد جیلان شناخته
میشود وبه فرانسوی میوه آن را jujubier گویند.(مظفریان،۱۳۷۵).
به انگلیسی به آن jujube و درخت آنراjujube tree و Chinese date گویند.
شکل ۱-۱ عناب
نام علمی عناب :Ziziphus jujube mill - Zizyphus VulgariSگیاهی است از خانواده : Rhamnaceaeمترادف آن : ZizyphusVulgaris lam و Rhamnus Zizyphus lam و Zizyphus SativaGaertمیباشد.گونه Zizyphus Vulgaris دارای دو واریته می باشد :یکی Z.Vulgaris lam.var spinosus Bge و دیگری Z.vulgaris lam V.inermis Bge میباشد.
.(مظفریان،۱۳۷۵).
بخش مورد استفاده : میوه
کاربرد مصرف : لینت بخش
روغن عناب : Grapeseed Oil-Oil jujube معمولا بی رنگ – سبز خیلی کم رنگ مایل به زرد.(مظفریان،۱۳۷۵).
محتویات : مواد کانی و پروتیین و ویتامین
۵ – جهت گیری شغلی
وبر معتقد بود سازمانی که اصول بروکراسی را دقیقا به مرحله اجرا گذارد “بروکراسی ایده آل ” قادر خواهد بود که بالاترین درجه کارآیی ومنطقی ترین روش انجام کارها وکنترل ضروری را داشته باشد .او این نوع سازمانها را به خاطردقت ، ثبات ، انضباط و اطمینان به انجام کارهای محول شده به انواع دیگر سازمانها ترجیح می داد . ( نکویی ، ۱۳۷۹ :۲۴ ).
*دوره نئوکلاسیکها (نهضت روابط انسانی )
تئوری نئوکلاسیک را اغلب ” نهضت روابط انسانی ” نیز نامیده اند .همچنان که از نام آن پیداست ، این تئوری بر پایه تئوری کلاسیک بنا شده است . به زبانی ساده ، این نظریه همان نظریه کلاسیک اصلاح شده ، کاملتر شده ویا به عبارتی ، توسعه یافته است . فرض اساسی تئوری کلاسیک جدید این است که روی جنبه های اجتماعی وروانشناسی کارگر ، به عنوان یک فرد وگروه کاری او باید تاکید شود .نگرشی که کلاسیک ها از سازمان وانسان داشتند ، برروی ساختار ونظم وترتیب ، سازمان رسمی ، عوامل اقتصادی وهدف عقلایی متمرکز شده بود. درحالی که ، کلاسیک جدید ، روی عوامل اجتماعی کار با سازمان غیر رسمی واحساسات انسانی تاکید می ورزد . (.هیکس ، ۱۳۸۷ : ۱۷۷)
تکوین تئوری نئوکلاسیک
این تئوری نیز همانند نظریه قبلی خود – تئوری کلاسیک – در خلال چندین قرن تکمیل شده است .به طور کلی می توان گفتن تا سالها ی اخیر ، به ویژه تا دو دهه ی ۱۹۲۰ و۱۹۳۰ میلادی ، هیچ پیشرفت یا تکوین متمرکزی از جریان فکری تئوکلاسیک پدید نیامده بود .دید گاه های اساسی ، اگر چه طی ۴۵۰۰ سال گسترده شده اند ، اما اغلب ، یکی هستند ونوشته های بر جای مانده ، نشان دهنده ی وجود فلسفه ی نئوکلاسیک از زمان های دور تا کنون است . ( همان منبع :۱۷۸ )
یکی از نخستین مطالعاتی که دوره کلاسیک را به کلاسیک نوپیوندداد ، تحقیقات هوگومانستربرگ [۱۱]بود : او بابکاربردن آزمونهای روانشناختی،تلاش کرد که به جستجوی کارگردرجه یک تیلوربپردازد (نکویی، ۲۹:۱۳۷۹)
مانستربرگ برای یافتن بهترین فرد مناسب یک شغل وهمچنین انطباق خود شغل با ویژگیها، مشخصات وتواناییهای انسانی ، تلاش بسیار کرد .یکنواختی ، خستگی وعوامل روانی وعوامل اجتماعی خارجی وفرهنگی روی فرد وعملکرد شغلی اش را تشریح کرد .(.هیکس ، ۱۷۹:۱۳۸۷)
مک گریگور [۱۲] با عنوان نمودن نظریه معروف خود اظهار داشت که بشر فطرتا از کار بیزار نیست … افراد از راه نیازهای برترشان ( همچون محترم بودن ورسیدن به موقعیت اجتماعی برتر و… ) بخوبی برانگیخته می شوند وهمه مردم تا حدودی نبوغ سازندگی دارند ودر شرایط دلخواه ، انسان مسولیت پذیر می باشد ( رضایی نژاد ، ۱۳۷۵ : ۳۰ )
اوج بررسی های روابط انسانی با آزمونهای دراز مدت التون مایو [۱۳] استرالیایی استاد دانشگاه هاروارد به همراه همکارش روثلیزبرگ[۱۴] در کارخانه بزرگ وسترن الکتریک در ایالات ” ایلنویز “[۱۵] می باشد.( نکویی ،۱۳۷۹: ۲۶)
هنوز هم آغازنهضت روابط انسانی( تئوری نئوکلاسیک ) با انجام آزمایشهای” هاتورن “شناخته می شودکه درخلال سالهای ۱۹۲۴تا۱۹۳۲ میلادی دنبال شد .گرچه سرچشمه آن راازگذشته های دور می توان مشاهده کرد ، اما مطالعات هاتورن ، بی شک نهضت را متبلور ساخت .( هیکس ،۱۳۸۷ :۱۸۲ )
مطالعات هاتورن نشان داد مراودات کارکنان براساس خواسته های گروهی است وارزش وهنجارهای گروهی وجمعی در شکل دادن به رفتار کارکنان ازاهمیت بالایی برخوردار است .این تحقیقات همچنین اهمیت توجه به احساسات وعواطف انسان رادرسازمان وموسسات وبه طور کلی درفعالیت های گروهی روشن می کند .( تورانی ، ۱۳۸۹ : ۲۵ )
از دیگر دانشمندان این دوره کریس آرجریس [۱۶]است که گری دسلر (۲) به نقل از می نویسد : (( سازمانهای جامد مانند آنچه نویسندگان کلاسیک توصیه می کردند مانع آن هستند تا افراد بتوانند از تمامی توانایی های خود استفاده کنند … مجبور کردن مردم به تبعیت از مقررات واطاعت بی چون وچرا از دستورات مانع رسیدن آنها به کمال می شود . این اهدف از طریق تشویق کارکنان به بی ارادگی وابستگی وزیر دستی تحقق می یابد ، مدیران باید کارکنان را به قبول مسولیت های بیشتر تشویق کنند وشرایط انعطاف پذیری را برای رسیدن آنها به بلوغ وکمال فراهم آورند ( گری دسلر ، ۱۳۷۱ : ۱۷ :۱۸ )
* دوره مدرن یا نظریه سیستمها (نظریه نوین )
این تئوری ، کلیه عناصرسازمان را مورد توجه قرار داده وکل سازمان وهمچنین ، اجزای تشکیل دهنده آن را با یک دید فراگیر می نگرد . نظریه پردازان جدید، سازمان رابه عنوان یک سیستم “وفاق پذیر"یا ” سازوار” مورد نگرش قرار می دهند که بقای آن ، منوط به تعدیل خود در مقابل تغییرات محیط خارج است .براساس این دیدگاه ، بین سازمان ومحیط خارج آن ، یک وابستگی متقابل وجود داشته وامکانات هر یک ، به دیگری بستگی دارد . در این نظریه ، برخورد پویای عناصر متشکله سازمان با یکدیگر ، ونیز برخورد آن با سازمانهای دیگر وهمچنین با محیط سازمان ، مورد تاکید قرار می گیرد . نظریه نوین ، سازمان را بدین ترتیب تعریف می کند : یک سازمان عبارت است از فرایندی ساختاری ، که در این فرایند،افراد برای اهدافی معین،درتماس متقابل با یکدیگرقراردارند.( هیکس ،۱۹۱:۱۳۸۷)
اکثر صاحب نظران معتقدند که دوره مدرن تئوری های سازمان با انتشار نظریات ” چستر بارنارد” در کتاب معروفش (( وظایف مدیر )) به سال ۱۹۳۸ آغاز شد بارنارد سازمان را یک سیستم اجتماعی می دانست وبر اهمیت محیط بر سازمان تاکید داشت .این دوجنبه از نظریات او بیشترین سهم را در شکل گیری تئوری مدرن مدیریت داشته است . ( نکویی ،۱۳۷۹ : ۲۸)
بارنارد ،فرد وسازمان ،مشتریان ومنابع تامین مواد اولیه واحد تجاری – به عنوان بخشی از محیط سازمان – را مورد توجه قرار داد .بینش او از سازمان بر تفاهم وسازش بین جنبه های رسمی و غیر رسمی سازمان بود .( هیکس ،۱۳۸۷ ، :۱۹۳)
روی هم رفته ، تئوری سنتی مدیریت ، سازمان را به صورت یک سیستم بسته تلقی می کردند که به اندازه ی کافی موجودیتی مستقل وخودکفا دارد وارتباط داخلی واعمال آن در درون می تواند بدون رجوع به محیط صورت گیرد ، حال آنکه در نظریه نوین ، سازمان یک سیستم باز فنی – اجتماعی ساختار تلقی می شود که برای رشد وکمال باید همواره خود را با عوامل متغییر داخلی ومحیط خارجی هماهنگ وسازگار کند ( تورانی،۱۳۸۹:۲۷)
حرکت به سوی سیستم های بازتر باعث مطرح شدن دیدگاه ” طراحی موقعیتی یا اقتضا” در سالهای ۱۹۷۰ میلادی شد . که البته این نظریه به نوبه خود ، ریشه تاریخی دارد . به طور صریح می توان گفت که این دیدگاه به آینده تاکید داشته و باریک بینی های محدود کننده نظریات قبلی را کنار گذاشته است . این طرح هنوز جنبه های انسانی را با قوت هر چه تمام تر دارا بوده ، ولیکن به علت وارد کردن سایر عوامل ، مانند تکنولوژی وسیستم اقتصادی در دیدگاه خود ، کاملتر تلقی می شود . شکل۲- ۱ چگونگی پدید آمدن دیدگاه اقتضا را در مورد طراحی سازمانها ومدیریت به تصویر کشیده است . بررسی سیستمی نظریه سازمان ، مدیون کمکهای نظریه پردازان کلاسیک در زمینه های مدیریت علمی ، بوروکراسی ومدیریت اداری است .بخش دیگری
از داده های مورد نیاز نظریه سیستم ها ، توسط نظریه پردازان انسانی مکتب کلاسیک جدید ونیز نظریه پردازان اقتصادی و کارشناسان روش های مقداری تامین شده است ۰ (هیکس ، ۱۳۸۷: ۲۱۱ )
باید گفت دیدگاه اقتضائی نیز ناشی از تئوری سیستم ها یا نظریه نظام گرایانه است . این دیدگاه را بطور خلاصه می توان بدین معنی دانست که محیط های گوناگون ، نیازمند روابط سازمانی متفاوتی است تاازاین طریق ، بیشترین کارایی حاصل آید .براین اساس دیگر ” یک تنها بهترین راه ” وجود ندارد ، خواه آن راه به شیوه ی کلاسیک تعیین شود ، خواه بر مبنای نظریات رفتاری.( تورانی ، ۱۳۸۹ :۲۹ )
بوروکراسی
(تئوری کلاسیک)
نظریه اداری
(تئوری کلاسیک)
نظریه
اقتضا در
سازمانها
مدیریت علمی
(تئوری کلاسیک)
نظریه نئوکلاسیک
نظریه نوین سیستمها
علوم اجتماعی و
رفتاری
علوم فنی
ومقداری
نظریه عمومی
سیستم ها
شکل ۲-۱ نمایی از چگونگی رشد و توسعه تئوری سازمان ومدیریت
شاید ” فیدلر ” با مطالعات خود در زمینه رهبری ، دیدگاه اقتضا را نامگذاری کرد . او نشان داد الگوی رهبری موثر ، به اثرات متقابل متغیرهایی مانند ساختار تقسیم کار وموقعیت وقدرت رهبری بستگی دارد . به طور کلی در مواردی که شرایط از نظر مدیریت ، مطلوب یا نامطلوب باشد ، طرح کلاسیک موثر واقع می شود . اما در شرایط مطلوبیت در حد متوسط ، طراحی رفتاری مفید خواهد بود . آنچه معمولا در سازمانها مشاهده می شود ، مطلوبیت در حد متوسط است .( هیکس ، ۱۳۸۷ : ۲۱۳ )
اندیشمندان نگرش اقتضائی به همه نظریه های مدیریتی بها داده و در پی شناسایی موقعیت هایی بر آمده اند که کاربرد یک یا ترکیبی از این نظریه ها را اقتضا می کند .کاربرد نگرش اقتضائی نیازمند بدان است که مدیران بتوانند موقعیت های گوناگون را بدرستی تشخیص داده وضعیت کنونی سازمان را با آن هماهنگ نمایند .( نکویی ، ۱۳۷۹ ، ۲۹ )
تکامل تئوری سازمانی
وضعیت کنونی تئوری سازمان ،ماحصل یک فرایند تکاملی است .با گذشت دهه های متمادی ، دانشگاهیان ومدیران با پیشینه های گوناگون ودیدگاههای مختلف سازمانها را مورد بررسی وتجزیه وتحلیل قرار داده اند .در این بررسی ها نظریه های نظریه پردازان به چهار دسته تقسیم شده اند که در ادامه ، مختصری از این نظریه ها را بیان می کنیم .
نظریه پردازان نوع اول
این نظریه پردازان ، تحت عنوان مکتب کلاسیک مشهورند .اصول یا مدلهای جهان شمولی را تدوین نموده اند که می تواند در همه وضعیتها به کار آید .از جمله نظریه پردازان این دوره می توان به فردریک تیلور ومدیریت علمی – هنری فایول واصول سازمان – ماکس وبر وبوروکراسی را نام برد
نظریه پردازان نوع دوم
موضوع مشترک در بین نظریه پردازان نوع دوم ، شناخت ماهیت اجتماعی سازمانها است این نظریه پردازان کسانی هستند که مکررا به عنوان بانیان مکتب روابط انسانی مطرح می شوند وسازمانها را به عنوان پدیده هایی متشکل از افراد و وظایف می دانند این نظریه پردازان نوعی دیدگاه انسانی در برابر دیدگاه ماشینی نوع یک ارائه دادند از جمله نظریه پردازان این دوره می توان به :
التون میو ومطالعات هاتورن – چستر بارنارد وسیستمهای تلفیقی – داگلاس مک گریگور و تئوری x-y وان بنیس ومرگ بوروکراسی اشاره کرد
نظریه پردازان نوع سوم
نه نظریه پردازان نوع اول ونه نوع دوم موفق به ارائه مدارک وشواهدمحکمی نشدند که ثابت کنند ، راه پیشنهادی آنها بهترین بوده ودر همه ی شرایط کاربرد دارد تضاد بین تز وآنتی تز منجر به یک سنتز شد که رهنمود بهتری را برای مدیران فراهم کرد ، آن سنتز دیدگاه اقتضایی بود .از جمله نظریه پردازان این دوره می توان به :
۱- در این مطالعه، اطلاعات فرهنگ ایمنی بیمار توسط کادر با بهره گرفتن از پرسشنامه تکمیل شد و این امکان وجود دارد که پاسخ های داده شده توسط شرکت کنندگان واقعی نباشد و پاسخ های واقعی خود را منعکس نکنند، از این رو سعی شد تا با دادن توضیحات لازم و دادن زمان مناسب و کافی و تاکید بر محرمانه بودن اطلاعات، داده های جمع آوری شده تا حد امکان واقعی باشند.
۲- با توجه به اینکه پژوهش حاضر در بیمارستان های دانشگاه علوم پزشکی تبریز صورت گرفت، لذا نتایج قابل تعمیم به سایر بیمارستان ها و سایر استان ها نمی باشد
۳- اثرات چک لیست فقط برای عوارض بستری سنجیده شده و در مورد سرپایی ها شناخته شده نیست.
۴- مطالعه حاضر، فقط بر روی پرستاران اتاق های عمل صورت گرفت، با توجه به اینکه عوامل زیادی در وضعیت فرهنگ ایمنی بیمار دخیل هستند، لذا نتایج قابل تعمیم به سایر پرسنل بیمارستانی نمی باشد.
پیش فرض ها:
-
- ایمنی بیمار یکی از مهمترین اجزای کیفیت مراقبت سلامت است.
-
- فرهنگ ایمنی بیمار، نشان دهندهی میزان اولویت ایمنی بیماران از تظر کارکنان سازمان است.
-
- پی بردن به فرهنگ ایمنی بیمار در افزایش ایمنی بیمار و کاهش خطاهای پزشکی موثر است.
-
- فرهنگ ایمنی بیمار در بیمارستان قابل سنجش است.
-
- عملکرد پرسنل بیمارستان در خصوص ایمنی بیمار قابل سنجش است.
فصل دوم
دانستنی های پژوهش
مروری بر مطالعات
دانستنی های پژوهش
مقدمه
فصل دوم این پژوهش شامل چارچوب پنداشتی پژوهش و مروری بر مطالعات انجام شده در این راستا می باشد که چارچوب پنداشتی این پژوهش را مفاهیم ایمنی، فرهنگ ایمنی بیمار و جراحی ایمن، تشکیل می دهد.
ایمنی
اهمیت جان انسان ها برای همه جوامع بین المللی روشن است و همه سازمان ها اعم از اینکه مرتبط با سلامت باشند یا نه، به سلامتی انسان ها ارزش می نهند. ایمنی دومین نیاز بشر در سلسله مراتب نیازهای هرم مازلو قرار دارد و اگر این نیاز برآورده نشود، صعود به طبقات بالاتر هرم با مشکل مواجه خواهد شد. لذا فراهم آوردن مراقبت های ایمن و با کیفیت، حق اساسی بیماران و جزء لاینفک همه سازمان های ارائه دهنده مراقبت سلامت می باشد.
تعریف ایمنی: فقدان وجود هرگونه صدمه و آسیب اتفاقی و یا بعبارتی دیگر عدم وجود هرگونه آسیب غیر منتظره، غیر قابل پیش بینی و ناخواسته(*). ایمنی بیمار پرهیز، پیشگیری و کاهش نتایج ناگوار یا آسیب به بیمار ناشی از فرایند مراقبت های پزشکی می باشد(**). به عبارت دیگر ایمنی بیمار به اجتناب و پیشگیری از صدمات وارده به بیمار یا حوادث ناخواسته ناشی از فرآیندهای ارائه مراقبت گفته می شود و در واقع، ایمنـی بیمـار همـان اجتناب، پیشگیری و بهتر شدن نتایج نامطلوب یا آسیب ناشـی از فرایند مراقبت سلامت است(جدید۳).
به منظور پیشگیری از خطاهای درمانی و مراقبتی و پیش بینی حوادث ناخواسته و کنترل آنها، ضروری است شرایط و محیط ایمنی برای مددجو و ارائه دهنده مراقبت، فراهم گردد. بنابراین از پرستار انتظار می-
رود که ایمنی بیمار را حفظ، خطرات احتمالی را شناسایی، و آسیب به بیمار و خود را، به حداقل برساند و براساس سیاست ها و دستورالعمل های سازمانی رفتار نماید(۴۰). مقولـه ایمنـی بیمـار پـس از انتـشار گـزارش انستیتوی پزشکی ایالات متحده در سال ۱۹۹۹، که به بررسی میزان شیوع خطاهای پزشکی در ایـن کشور پرداخته بود، مورد توجـه پژوهـشگران و صـاحبنظران عرصـه سلامت قـرار گرفـت(جدید۱).
ایمنی بیمار به عنوان مهم ترین حق او در همه زمینه های زندگی فردی و اجتماعی برعهده تک تک افراد جامعه است، لذا فرهنگ سازی و آگاهی دادن به اقشار مختلف جامعه نسبت به بیمار، ایمنی بیمار، نحوه رفتار و تعامل صحیح اطرافیان با او و جایگاه یک بیمار در اجتماع مقدم بر هر اقدام دیگری می باشد (فصلنامه حقوق پزشکی سال پنجم، شماره هجدهم، پاییز۱۳۹۰).
فرهنگ ایمنی بیمار :
یکی از جنبه های ایمنی بیمار که بطور گسترده مورد توجه قرار گرفته است، فرهنگ ایمنی بیمار است(۷۳). فرهنگ ایمنی ماحصل ارزش های فردی و گروهی، نگرش ها، ادراک ها، صلاحیت ها و الگوهای رفتاری است که تعهد، روش و مهارت یک سازمان را از نظر مدیریت ایمنی بیان می نماید(کمیسیون بهداشت و ایمنی بریتانیا ۱۹۹۸)( فصلنامه سلامت کار ایران، دوره ۷، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۹).
تاریخچه فرهنگ ایمنی: واژه فرهنگ ایمنی اولین بار پس از وقوع حادثه اتمی چرنوبیل در سال۱۹۸۸ مطرح گردید. از آن به بعد این مفهوم توسط سازمان های متعددی خصوصاً سازمان های با قابلیت اعتماد بالا[۹] (سازمان های با ریسک بالا و در عین حال ایمن) برای بهبود ایمنی استفاده گردید.
فرهنگ ایمنی توسط ابزارهای ذیل مورد سنجش قرار می گیرد که مشهورترین آنها، پرسشنامه منتشر شده توسط آژانس تحقیقات و کیفیت بهداشت و درمان آمریکا سال۲۰۱۱ می باشد که در کشورهای انگلیس، ترکیه، هلند، عربستان، اسکاتلند و غیره استفاده شده است.
ابزارهای کیفی
چک لیست ارزیابی انعطاف پذیری سازمانی[۱۰]، ابزار ارزیابی ایمنی بیمار منچستر[۱۱]، استراتژی هائی برای رهبران، رویکردی سازمانی به ایمنی بیمار[۱۲] .
ابزارهای کمی
پرسشنامه بررسی فرهنگ ایمنی بیمار در بیمارستان[۱۳]، پرسشنامه سنجش نگرش ایمنی[۱۴] ، پیمایش جو ایمنی[۱۵] ، پرسشنامه جو ایمنی در سازمان های بهداشتی درمانی[۱۶] .
اهداف استفاده از پرسشنامه: ارزیابی فرهنگ ایمنی بیمار در سازمان ها، پیگیری تغییرات در فرهنگ ایمنی بیمار با گذشت زمان، ارزیابی تاثیر مداخلات مربوط به ایمنی بیمار(آژانس تحقیقات و کیفیت مراقبت سلامت .(۲۰۰۹
محتوای فرهنگ ایمن: مواردی از قبیل عدم پنهان سازی خطاها و حوادث و آشکار سازی آنها، آموزش کارکنان در زمینه امنیت بیمار، وجود سیستم گزارش دهی انواع خطاها، استفاده از داده های سیستم گزارش دهی در جهت بهبود فرآیندها، کاهش سرزنش افراد، وجود کار تیمی، ارتباطات شفاف بین واحدها و بخش ها و همکاری آنها با یکدیگر در جهت منافع بیمار، تعهد مدیریت ارشد سازمان به ایمنی، آموزش و نظارت و توجه رهبری سازمان به امنیت، پاسخ غیر تنبیهی به
خطا و گزارش دهی، کافی بودن نیروی انسانی، کافی بودن تجهیزات و منابع، رعایت و پیروی از قوانین، دستور العمل ها و پروتکل ها، کار تیمی، ارتباطات و همکاری، ادراک کلی از ایمنی از خصائص بارز چنین فرهنگی هستند)١٢(.
در رهگذر تلاش نظام های بهداشتی درمانی به منظور ارتقاء ایمنی بیمار، یکی از مأیوس کننده ترین نکات برای بیماران و کارکنان خدمات بهداشتی- درمانی عدم کسب تجربه و یادگیری نظام های بهداشتی- درمانی از اشتباهات و خطاهای ناخواسته[۱۷] رخ داده در دیگر مراکز بالینی می باشد در اغلب مواقع سازمان ها و مسئولین بهداشتی درمانی تجارب حاصله و نحوه پیشگیری از اتفاقات ناخواسته را با یکدیگر به مشارکت نمی گذارند و بنابراین اشتباهات و حوادث مشابه در بیمارستان های مختلف در اقصی نقاط جهان به صورت مکرر رخ داده و از عوارض ناشی از آنها سایر بیماران نیز رنج می کشند(۸۲).
با این دیدگاه که مهمترین دانش در زمینه ایمنی بیمار یادگیری نحوه پیشگیری از ایجاد صدمه و آسیب به بیماران در طی درمان و مراقبت از آنان است انجمن جهانی ایمنی بیمار[۱۸] با اعتقاد به یادگیری از تجارب ناخوشایند ناشی از خطاهای پزشکی یا اتفاقات ناخواسته واقع شده در یک گوشه عالم توسط سایرین در دیگر نقاط دنیا بوجود آمد .با علم براینکه می دانیم اغلب اشتباهات و نارسائی ها منتج از سیستم های ضعیف بوده و علل زمینه ای آنها یکسان می باشد، نقش اساسی سیستم های گزارش دهی[۱۹]، ارتقاء ایمنی بیماران از طریق یادگیری از گزارش های پزشکان، پرستاران و سایر کارکنان خدمات بهداشتی درمانی از وقوع خطاها و اشتباهات ناشی از نارسائی ها و ضعف های موجود در سیستم های بهداشتی درمانی و مشارکت آن در سطح منطقه ای، ملی یا بین المللی می باشد(۸۳).
نقش اولیه و اساسی سیستم های گزارش ایمنی بیمار، ارتقاء ایمنی بیمار به وسیله یادگیری از اشتباهات، ضعف ها و نارسائی های سیستم های بهداشتی درمانی است. نظام گزارش، باید ایمن و مطمئن باشد افرادی که وقایع و اتفاقات را گزارش می نمایند نباید مجازات شده و یا از سایر عواقب نادرست سیستم های ضعیف و نامطمئن درمانی رنج ببرند. در صورتی نظام گزارش دهی ایمنی بیمار، ارزشمند است که منجر به پاسخ سازنده[۲۰] سیستمی شود(۸۴). حداقل نتیجه مثبت مورد انتظار از یک سیستم گزارش گیری، باز خورد تجزیه و تحلیل یافته ها به منظور اصلاح روش ها و سیستم ها می باشد و در صورتی که این بازخورد شامل پیشنهادات عملی و اجرایی جهت تغییر فرآیندهای جاری و فعلی مورد استفاده در سیستم های بهداشتی درمانی باشد، ایده آل است(۸۵).
تجزیه و تحلیل، یادگیری و انتشار معنی دار، درس ها و تجارب آموخته شده از آنالیز یافته ها در سیستم های گزارش گیری نیازمند کارشناسان مجرب و ماهر و منابع مالی است. سازمانی که گزارش ها را دریافت می نماید، بایستی توانایی و قابلیت انتشار و توزیع اطلاعات، ارائه پیشنهادات به منظور تغییرات ضروری و اطلاعات کافی جهت تدوین و تنظیم راهکارها را داشته باشد(۸۴).
هدف اولیه از سیستم های گزارش ایمنی بیماران یادگیری از تجارب سایر نظام های بهداشتی درمانی است. آنچه اهمیت دارد اینکه توجه نمائیم وجود یک سیستم گزارش ایمنی بیمار به تنهایی سبب بهبود وضعیت ایمنی بیماران نمی شود، بلکه در واقع باز خورد مناسب گزارش ها است که منجر به تغییر و ارتقاء سیستم ها و روش های موجود و بهبود می شود(۸۶). الزامی است در یک بیمارستان و یا سازمان بهداشتی درمانی گزارش وقایع جدی[۲۱]و نزدیک به خطا[۲۲] منجر به شروع تحقیق و بررسی وسیع جهت شناسائی علل زمینه ای،
ضعف و نارسائی های سیستم و بسیج فعالیت ها در راستای اصلاح و طراحی مجدد سیستم و روش ها به منظور پیشگیری از وقوع مجدد خطاها و وقایع ناخواسته گردد(۸۳).
بنیان و فلسفه پیدایش سیستم های پاسخگو[۲۳] براساس این اندیشه است که دولت ها امانت دار و قیم ملت جهت کسب اطمینان از ارائه خدمات درمانی ایمن و مطمئن به جامعه می باشند. وقوع اشتباه خطرناکی نظیر: (آمپوتاسیون اشتباه پای بیمار)که دقیقاً می تواند قابل پیشگیری باشد، این فرضیه را که مکانیسم های پیشگیری از بروز اشتباهات در بیمارستان ناقص می باشند، صحه گذارده و تأیید می نماید. بنابراین آگاهی عموم از این که نظارت های عالی بر عملکرد بیمارستان ها توسط ارگان های دولتی انجام می گیرد جهت جلب اعتماد عامه مردم ضروری است. واضح و روشن است که سیستم های وسیع یا کشوری گزارش ایمنی بیمار ارزشمندترین منبع برای یادگیری از تجارب سایرین است(۸۵).
وجود و فعالیت سیستم گزارش مؤثر داخلی از اجزاء اساسی برنامه ایمنی بیمار در بیمارستان محسوب می شود. با این حال حتی راه اندازی یک سیستم گزارش ساده نیز بسیار پر هزینه است و بنابراین برای بسیاری از مراکز بهداشتی درمانی راه اندازی سیستم گزارش و بهره گیری از کارشناسان ماهر به دلیل محدودیت منابع مالی مقدور نمی باشد. پذیرش سیستم گزارش ایمنی بیمار و فرهنگ سازی مناسب در خصوص آن، از دیگر مشکلات است(۸۷).
مطالعات بسیاری بطور مکرر نشان داده اند که بسیاری از حوادث قابل شناسایی و تعیین توسط سیستم های گزارش معمولی نمی باشند. معمولاً کارکنان به دلیل پاره ای دلایل از جمله: فراموشی، مشغولیت زیاد، عدم آگاهی به اهمیت حادثه و اینکه گزارش ها منجر به تغییرات قابل اهمیتی نشده اند، حوادث و وقایع را گزارش نمی کنند. در بسیاری از مواقع نیز عدم تمایل به گزارش حوادث و وقایع ناشی از محیط و تنبیه های متعاقب گزارش دهی می باشد که می تواند برای همکاران و گزارش دهنده مضر و آسیب زننده باشد.
خوشبختانه گزارش گیری تنها روش اخذ اطلاعات نیست. کارکنان بهداشتی- درمانی بیمارستان ها از جمله پرستاران، داروسازان، پزشکان و سایر کارکنان منابع بسیار غنی از اطلاعات می باشند. پرونده های بیماران، گزارش های آزمایشگاه، و سایر اطلاعاتی که بصورت روتین در بیمارستان ها اخذ می شوند، به عنوان مستندات ایمنی بیمار کاربرد بسیار دارند(۸۵).
مهمترین ویژگی و عامل موفقیت سیستم های گزارش گیری عدم وجود اقدامات توبیخی پس از گزارش خطا و اشتباهات می باشد .فرد گزارش دهنده و دیگر افراد درگیر نباید در اثر گزارش حوادث و اشتباهات تنبیه شوند، در غیر اینصورت اصولاً حادثه ای گزارش نمی شود. مهمترین عامل برای سیستم های گزارش گیری ملی به منظور حفظ و مصونیت گزارش دهندگان از آسیب و زیان، محرمانه نگهداشتن گزارش ها است. هیچگاه نباید مشخصات بیمار و فرد گزارش دهنده برای شخص ثالثی آشکار شود. محرمانه بودن در سطح سازمان به آشکارسازی اطلاعات در حدی اطلاق می شود که باعث پیگرد قانونی برای فرد خاصی نشود(۸۴).
سیستم گزارش ایمنی بیمار الزامی است که مستقل باشد به نحوی که قدرت مافوق توانایی توبیخ و تنبیه فرد و یا سازمان گزارش دهنده را نداشته باشد. گرچه اتخاذ چنین روشی مابین سازمان های بهداشتی درمانی و آژانس های قانون گذار در نظام دولتی سخت به نظر می رسد، و لیکن برقراری اطمینان و اعتماد در سطح ارائه دهندگان گزارش کافی است. رسالت)ماموریت (بیمارستان ارائه خدمات پزشکی ایمن و اثر بخش[۲۴] به مراجعین می باشد(۷۲).
سازمان سلامت جهانی عمل جراحی ایمن را یکی از ضروریات بیمارستان های دوستدار ایمنی بیمار می داند. جراحی ایمن زندگی مردم و بیماران را نجات می دهد و راه ارتقای سلامت مردم را مهیا می سازد. دستیابی به ایمنی در اعمال جراحی در تمامی کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته هدف اساسی در
مراکز و سازمان های بهداشتی درمانی است(۷۵). اهمیت جان انسان ها برای همه جوامع بین المللی روشن است و همه سازمان های اعم از اینکه مرتبط با سلامت باشند یا نه، به سلامتی انسان ها ارزش می نهند. با توجه به تاکید مداوم سازمان سلامت جهانی روی ایمنی بیمار منجر شده که محققان و پژوهشگران میزان ایمنی را در ابعاد مختلف بسنجند و راهکارهایی را ارائه دهند. در این میان ایمنی اعمال جراحی بیشتر مورد توجه محققان به خصوص در کشورهای دیگر قرارگرفته است. سازمان سلامت جهانی برای ایجاد برنامه ایمنی بیمار ابتکار عمل خود را در ارتقای ایمنی جراحی در سراسر جهان به کار گرفت .برای ایجاد یک برنامه ایمنی پزشکی از رویکرد صنعت خطوط هوایی با۷۰ سال تجربه بهره گیری انجام شد. بازرسی فنی هواپیما قبل از پرواز، سال های سال است که در حال انجام است، سازمان سلامت جهانی اعمال جراحی را همانند فرایند بازرسی فنی هواپیما قبل از پرواز می دانند(۷۶). سازمان سلامت جهانی در سال۲۰۰۹ اعلام داشت که عمل جراحی ایمن موجب پس انداز طول عمر بیماران می شود و کاهش تعداد مرگ و میر جراحی در سراسر جهان تنها با وجود برنامه ایمن و ابزارهای ایمن ساز از قبیل چک لیست ها، کمیته ایمنی و تقویت مهارت جراح و غیره میسر خواهد شد(۷۶).
جراحی بخش جدایی ناپذیر سیستم های مراقبت بهداشتی در سراسر جهان است بصورتی که تخمین زده می شود سالیانه ۲۳۴ میلیون عمل جراحی انجام می شود(۷۷). مراقبت های جراحی و عوارض احتمالی همراه آن به عنوان بخش قابل توجهی از بار بیماری ها، همواره مورد توجه جامعه بهداشت عمومی جهان قرارگرفته است. در ضمن مراقبت های با کیفیت حق اساسی و جزء لاینفک همه سازمان های ارائه دهنده مراقبت سلامت می باشد. هر بیمار حق دارد از بهترین امکانات و بهترین نوع درمان بهره مند باشد. پیچیده ترین نوع کاردرمانی جراحی است و با این وجود، بیمار حق داشتن محیطی امن و جراحی ایمن را دارد(۷۸).
تاریخچه ایمنی
رفتار
اجرای دوره
اصول و مبانی یادگیری
معیارهای ارزشیابی
ارزشیابی
نمودار (۲-۵) قدمهای اولیه در تهیه و تنظیم دوره های آموزشی و توسعه منابع انسانی(ابطحی،۱۳۸۳، ۲۰۳)
تعیین نیازهای آموزشی می تواند در شناخت بسیاری از مشکلات سازمانی موثر باشد. برای اثربخشی بیشتر آموزش باید نیازهای فرد فرد منابع انسانی را برای آموزش تعیین نمود. این عمل ممکن است به وسیله سرپرستان مستقیم، کارشناسان امور پرسنلی و حتی خود کارکنان مشخص گردد. با توجه به این که ممکن است سرپرستان مرئوسین مزاحم خود را بیشتر برای شرکت در دوره های آموزشی معرفی کنند به همین علت، امور اداری سازمان باید نظر سرپرستان را بررسی و در صورت لزوم تایید نمایند.
روش های گوناگونی برای تعیین نیازهای آموزشی کارکنان وجود دارد که بهترین آنها استفاده از فرمهای شرح شغلی و نتایج ارزشیابی هایی است که به طور سالانه از کارکنان به عمل می آید.
اهداف آموزش و توسعه منابع انسانی
نیازهای آموزشی تعیین شده، منتج به اهداف آموزش و توسعه منابع انسانی می گردد. این اهداف باید به صورتی تدوین شوند که بتوان از آنها به عنوان معیارهای ارزشیابی پایان دوره استفاده نمود. به عبارت دیگر، می توان چنین گفت که اهداف آموزش و توسعه منابع انسانی عبارت است از رفتارهای مورد نظر سازمان در آموزش و توسعه منابع انسانی و شرایطی که رفتارهای مورد نظر باید در آن تجلی یابد در تعیین اهداف آموزش و توسعه منابع انسانی باید به سوالات زیر دقیقا پاسخ بدهیم:
چه رفتارهایی را در نظر داریم در منابع انسانی ایجاد نماییم؟
رفتارهای مذکور در چه شرایطی باید بروز نماید.
معیار و ملاک ما در سنجش میزان یادگیری رفتارهای مذکور چیست؟
محتوای دوره ها
محتوای دوره های آموزشی براساس اهداف دوره ها که از تعیین نیازهای آموزشی منتج گردیده است؛ تهیه و تنظیم می گردد. محتوای دوره ها ممکن است به منظور ایجاد دانش، مهارت و یا رفتار خاصی در شرکت کنندگان تدوین گردد. لازم به تذکر است که شرکت کنندگان در دوره های آموزشی باید قادر باشند محتوای دوره ها را با نیازهای شغلی خود تطبیق دهند. در غیر این صورت انگیزه چندانی برای یادگیری در آنان ایجاد نخواهد شد.
اصول و مبانی یادگیری (منحنی یادگیری)
همان گونه که قبلا ذکر شد، اصول و مبانی یادگیری را باید در برنامه ریزی واجرای دوره های آموزشی مورد استفاده قرار داد. هرچند که در مورد مراحل یادگیری انسان، تحقیقات جانبی انجام گرفته،ولی متاسفانه آنها کمتر در دوره های آموزشی مورد استفاده قرار می گیرند. بخشی از این مشکل ممکن است مربوط به قابل مشاهده نبودن میزان یادگیری باشد که فقط نتایج آن می تواند مورد ارزشیابی قرار گیرد. در مطالعاتی که در مورد یادگیری انجام پذیرفته، محققین استفاده از «منحنی یادگیری»[۷۶] را توصیه نموده اند.
اجرا و ارزشیابی
با اجرای برنامه های آموزش و توسعه منابع انسانی، کارکنان بی سواد و بی مهارت تبدیل به افرادی با سواد و ماهر گردیده و جایگزین کارکنان با سواد با مهارتی شوند که برای تصدی مشاغل و پستهای بالاترسازمانی برای حال و آینده آماده می گردند. برای ارزیابی میزن نیل به اهداف آموزش و توسعه، لازم است که از برنامه های آموزشی ارزشیابی به عمل آید.
عدم انجام ارزشیابی صحیح و یا عدم توجه به نتایج ارزشیابی ها می تواند یکی از آفتهای برنامه های آموزش و توسعه منابع انسانی باشد.
معیارهایی که باید در ارزشیابی برنامه های آموزشی و توسعه منابع انسانی مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:
عکس العمل شرکت کنندگان در برنامه های آموزش و توسعه منابع انسانی
نوع و میزان یادگیری حاصل از برنامه های مذکور
تغییرات رفتاری ایجاد شده در منابع انسانی در نتیجه شرکت در برنامه
نتایج فردی و سازمانی حاصل از شرکت در برنامه های آموزش و توسعه
نکته مهم دیگر در ارزشیابی ها، ارزشیابی قبل و بعد از شرکت کارکنان در برنامه های آموزش و توسعه منابع انسانی به منظور سنجش دقیق میزان یادگیری و یا تغییر رفتار در آنهاست، این ارزشیابی‌ها که میزان دانش، مهارت و نوع رفتار شرکت کنندگان را قبل از شروع دوره مشخص می کند، می‌تواند با ارزشیابی های انتهای برنامه های آموزشی مقایسه و میزان پیشرفت حاصل از برنامه ها را کاملا مشخص نماید.(ابطحی، ۱۳۸۳، ۲۰۳-۲۰۷)
۲-۱-۲۳ اهداف ارزشیابی از برنامه های آموزش
به طور کلی برای دستیابی به اهداف زیر ارزشیابی از دوره های آموزش ضروری می باشد: (محمدی، ۱۳۸۲، ۲۸۷)
ایجاد زمینه های لازم برای بهبود بخشیدن مداوم به برنامه آموزشی
بررسی میزان تحقق اهداف و مقاصد تعیین شده برای برنامه
جلوگیری از انحرافات و رفع نقایص و ارائه راه حل های مناسب
کمک به پاسخگویی به مقامات مافوق و تامین کنندگان هزینه های اجرای برنامه
کمک به بالا بردن میزان کارایی و اثربخشی عوامل اجرایی دخیل در برنامه
و….
۲-۱-۲۴ مراحل ارزشیابی از برنامه آموزشی
به طور کلی ارزشیابی از برنامه آموزشی باید در چهار مرحله زیر صورت پذیرد:
ارزشیابی قبل از شروع برنامه
این ارزشیابی عمدتاً معطوف به تشخیص وضعیت موجود است. بنابراین از آن تحت عنوان ارزشیابی تشخیصی نام برده می شود. از طریق ارزشیابی قبل از اجرای برنامه، میزان اطلاعات و تجارب قبلی یادگیرندگان را مورد بررسی قرار می دهند و بر اساس نتایج به دست آمده، برنامه مورد تعدیل و اصلاح قرار میگیرد. این ارزشیابی دارای محاسن زیر است:
از ارائه مطالب تکراری در دوره جلوگیری می کند
میزان تسلط فراگیران بر دانش ها و مهارت های پیش نیاز را معین می کند
وسیله و ابزاری برای مقایسه با ارزشیابی پایانی فراهم می سازد.
ارزشیابی در حین اجرای برنامه
این نوع ارزشیابی برای مشخص کردن نقاط ضعف و قوت برنامه و فراگیران و اتخاذ تدابیر موثر برای برطرف ساختن مسائل به کار می رود. به این نوع ارزشیابی اصطلاحاً ارزشیابی تکوینی گفته می شود. این ارزشیابی می تواند حول محور خود برنامه و نحوه یادگیری شرکت کنندگان صورت پذیرد.
ارزشیابی پس از اجرای برنامه
هدف اساسی این نوع ارزشیابی عبارت است از بررسی میزان دسترسی به اهداف تعیین شده و کارآیی و اثربخشی برنامه. این نوع ارزشیابی را اصطلاحاً ارزشیابی پایانی گویند.
ارزشیابی پس از خاتمه دوره
این نوع ارزشیابی در محیط واقعی کار صورت می گیرد و هدف آن بررسی میزان توانایی افراد شرکت کننده در انجام کارها با توجه به آموزش های ارائه شده است (تاثیر آموزش بر نحوه انجام وظایف) این نوع ارزشیابی را اصطلاحاً ارزشیابی پیگیری می گویند.(محمدی، ۱۳۸۲، ۲۸۸-۲۹۰)
۲-۱-۲۵ الگوهای ارزشیابی
۱-الگوی هدف مدار تایلر:
این الگو، قدیمی ترین الگوی ارزشیابی است و با مقایسه «نتایج مورد انتظار» و «نتایج واقعی» انجام می گیرد. تمرکز این رویکرد بر نتایج است که مفهومی به سهولت قابل درک به حساب می آید. (ابیلی، ۱۳۷۵، ۴۶)
۲-روش دفیلیپس[۷۷]:
از این دیدگاه، دو روش برای ارزشیابی پیشنهاد می شود که روش اول شامل چهار معیار زیر است:
الف) آزمایش معلومات و اطلاعات
ب)ارزشیابی وظایف انجام شده برمبنای هدف
ج) ارزشیابی بر اساس مقایسه با دیگر نمونه های شغلی در زمینه مربوط
د)ارزشیابی بر اساس مقایسه با دیگر نمونه های شغلی در زمینه مربوط
راه کلی دیگری که ارائه شده، به ترتیب شامل گامهای زیر است:
دلیلنا : قوله علیه السلام : « الصلح جائز بین المسلمن إلا ماحرم جلالاً ، او حلل حرامً » .
وأیضاً الأصل جوازه ، والمنع یحتاج الی دلیل .
مساله ۲۶ : زمانی که خرما پیش فروشی کند و کشمش ( یا انجیر خشک ) بدهد یا لباس از جنس پنبه پیش فروشی کند و از جنس کتان بیاورد و هر دو به آن راضی شوند ، چنین معامله ای جایز است شافعی گفته است : جایز نیست .
دلیل ما : فرمایش معصوم علیه السلام است که فرمود : صلح بین مسلمانان جایز است مگر اینکه حلالی را حرام کند یا حرامی را حلال گرداند .
ونیز اصل جوازش است ومنع به دلیل نیازمند است .
مساله ۲۷ : إذا أسلم فی زبیب رازقی مثلاً ، فأتاه بزبیب خراسانی ،أو أسلم فی ماعز ، فأتاه بضأن وتراضیا به ، کان جائزاً .
وللشافعی فیه وجهان :
أحدهما : لایجوز ، وبه قال أبو اسحاق .
والثانی : یجوز ، وبه قال ابن أبی هریره .
ومنهم من قال : فی الزبیب خلاف هذا ، و انما هو فی الاجبار علی فعله وجهان ، ویجوز التراضی وجهاً واحداً .
دلیلنا : قوله علیه السلام : « الصلح جائز بین المسلمین »
مساله ۲۷ : زمانی که کشمس رازقی مثلاً پیش فروش کند وبعداً کشمس خراسانی بیاورد یا بز پیش فروش کند و گوسنفد تحویل دهد وهر دو راضی باشند ، این معامله جایز است و دو وجه دراین مورد برای شافعی است .
اول : جایز نیست وابو اسحاق به این قول قابل است
دوم : جایز است و ابوهریره به این قول قایل است .
وبعضی از آنان گفته اند : درکشمش خلاف این است وقطعاً در اجبار بر انجام دادنش دو وجه است ، تراضی بعنوان یک وجه جایز است
دلیل ما : فرمایش معصوم علیه السلام است که : صلح بین مسلمانان جایز است .
مساله ۲۸ : من کان له عند غیره سلم لایخاف علیه ، ولا هو مما یحتاج الی موضع کبیر یحفظه فیه ، فأتاه به قبل محله ، لم یلزمه قبوله ، ولا یجیر علیه .
وقال الشافعی : یجیر علیه ، وذلک مثل الحدید والرصاص وماأشبه ذلک .
دلیلنا : أنه یجوز أن یکون له غرض فی تأخیره وأخذه فی محله ، وإن لم یظهر لنا ذلک ، وکان اجباره علی ذلک یحتاج إلی دلیل ، وعلیه اجماع الفرقه ، فانها منصوصه لهم .
مساله ۲۸ : کسی که در نزد دیگری سلمی دارد که ترسی بر او ندارد و آن کالا از چیزهایی نیست که نیاز به مکان بزرگی که در آن نگهداری شود ، باشد پس قبل از زمان تحویل کالا ، آن را بیاورد ، قبولش بر او لازم نیست و بر او پذیرش آن اجبار نمی شود وشافعی گفته است : اجبار بر او می شود که قبول کند واین مثل آهن وسرب وشبیه اینها
دلیل ما : این که برای خریدار غرض وهدفی در تاخیر وگرفتن آن در محلش ( مکان وزمان ) است وهر چند آن غرض برای ما روشن نباشد ، مجبور کردن خریدار برای تحویل گرفتن نیازمند به دلیل است وبراین مطلب اجماع شیعه است وتصریح شده است .
مساله ۲۹ : إذا شرط علیه مکان التسلم ، وأعطاه فی غیره ، و بذل له اجره الحمل ، وتراضیا به ، کان جائزاً
وقال الشافعی : لا یجوز أن یدخذ العوص عن ذلک
دلیلنا أنّه لامانع یمنع منه ، والأصل الاباحه .
مساله ۲۹- اگر مکان تسلیم کالا را شرط کند ودرجای غیر تحویل دهد واجرت وکرایه حمل رابدهد و هرو به آن راضی باشند ، جایز است
وشافعی گفته است : عوض گرفتن از آن جایز نیست .
دلیل ما : این که هیچ مانعی نیست که از ان منع کند واصل اباحه است .
مساله ۳۰ : إذا اخذ المسلم السلم ، و حدث عنده فیه عیب ، ثم وجد به عیباً کان قبل القبض ، لم یکن له رده ، وکان له المطالبه بالأرش . به قال الشافعی .
وقال ابوحنیفه : لیس له الرجوع بالأرش .
دلیلنا : أنّه إذا ثبت أنه إنما یستحقه بریئاً من العیب ، فاذا أخذه معیباً کان له أرش عیبه ، فأما الردّ فلیس له اجماعاً .
مساله ۳۰ : اگر مسلم ( بیش خرید کننده ) ، کالا وسلم را تحویل بگیرد ودر نزدش عیبی در آن حادث شود سپس عیبی در آن پیدا کند که قبل از قبض بوده ، نمی تواند آن را رد کند و برگرداند و می تواند مطالبه ارش نماید . وشافعی به این مطلب قایل است
وابوحنیفه گفته است : برای او رجوع به ارش نسبت
دلیل ما : این که اگر ثابت شود که کالا را بدون عیب مستحق است ، پس اگر معیب ( دارای عیب ) تحویل بگیرد ، ارش عیب را می گیرد واما برگرداندن کالا اجماعاً جایز نیست یعنی نمی تواند کالا مرجوع نماید .
مساله ۳۱ : إذا جاء المسلم الیه بالمسلم فیه أجود مما شرط من الصفه ، وقال : خذ هذا ، واعطنی بدل الجوده دراهم ، لم یجز . به قال الشافعی .
وقال أبوحنیفه : یجوز
دلیلنا : أنّ الجوده صفه لایمکن افرادها بالبیع ، ولا دلیل علی صحه ذلک
مساله ۳۱ : اگر مسلم الیه ، مسلم فیه ( کالا ) را از جهت صفت بهتر از آنچه که شرط کرده بود بیاورد و بگوید : این کالای بهتر را بگیر و بخاطر این بهتر بودن ، چند درهم بیشتر بده ، جایز نیست وبه این مطلب شافعی قایل است .
وابوحنیفه گفته است : این مبلغ بیشتر طلب کردن جایز است .
دلیل ما : این که جوده وحسن کالا ، یک وصفی است که قابل جدا کردن به وسیله بیع ممکن نیست و دلیلی برصحتش نیست .
مساله ۳۲ : إذا أسلم جاریه صغیره فی جاریه کبیره کان جائزاً .
وقال ابواسحاق المروزی :لایجوز .
وقال باقی أصحاب الشافعی : یجوز ، مثل ماقلناه .
دلیلنا : قوله تعالی : « وأحل الله البیع » ودلاله الأصل ، والمنع یحتاج الی دلیل .
مساله ۳۲ : اگر کنیز کوچک و نابالغ را درمقابل کنیز بالغ پیش خرید کند ، جایز است وابواسحاق مروزی گفته است : جایز نیست .
وبقیه اصحاب شافعی گفته اند : مثل آنچه که گفتیم جایز است .
دلیل ما : ایه شریفه « و خداوند بیع را حلال کرده است واصل دلالت دارد ومنع به دلیل نیاز دارد .
مساله ۳۳ : استصناع الخفاف ، والنعال ، والأوانی من الخشب والصفر والرصاص والحدید ، لایجوز . به قال الشافعی .
وقال ابوحنیفه : یجوز ، لأن الناس قد اتفقوا علی ذلک .
دلیلنا : علی بطلانه : أنا اجمعنا علی أنّه لا یجب تسلیمها ، وأنّه بالخیار بین التسلیم وردّ الثمن ، والمشتری لایلزمه قبضه ، فلو کان العقد صحیحاً لما جاز ذلک ، ولان ذلک مجهول غیر معلوم بالمعاینه ، ولا موصوف بالصفه فی الذمه ، فیجب المنع منه .
مساله ۳۳ : سفارش ساخت کفش ونعل وظروف از چوب وطلا وسرب وآهن جایز نیست وشافعی به این مطلب قائل است .
وابوحنیفه گفته است : جایز است ، چون مردم براین اتفاق نظر دارند .
دلیل ما : بربطلانش این است که اجماع داریم بر این که تسلیم وتحویل آن واجب نیست و دارای خیار بین تسلیم وبرگرداندن قیمت آن است وبرمشتری قبض آن لازم نیست پس اگر عقد صحیح بود هرگز جایز نبود و چون چنین چیزی مجهول است وغیرمعلوم به دیدن وقابل توصیف به وصفی نیست در ذمه ، پس منع از آن واجب است .
مساله ۳۴ : یجوز أن یشتری قلعه بدراهم ، علی أن یجعلها مشترکه . وبه قال ابوحنیفه .
وقال الشافعی : لایجوز .
دلیلنا : اجماع الفرقه ، و أخبارهم تدّل علیه .
وایضاً بقاء الاصل جوازه ، والمنع یحتاج الی دلاله .
وایضاً فالناس یفعلون هذا من عهد النبی صلی الله علیه وآله الی یومنا هذا ، و ما أنکر ذلک أحد علیهم .
