۱-۳ نوع پژوهش …………………………………………………………………………………………. ۴۴
۲-۳ جامعه پژوهش ……………………………………………………………………………………… ۴۴
۳-۳ روش نمونه گیری …………………………………………………………………………………. ۴۶
۴-۳ مشخصات واحدهای مورد پژوهش ………………………………………………………… ۴۷
۵-۳ محیط پژوهش …………………………………………………………………………………….. ۴۷
۶-۳ ابزار و روش گردآوری اطلاعات ……………………………………………………………. ۴۷
۷-۳ تعیین اعتبار و اعتماد علمی ابزار ……………………………………………………………… ۵۰
۸-۳ روش تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………………………………………….. ۵۳
۹-۳ ملاحظات اخلاقی ………………………………………………………………………………… ۵۴
فصل چهارم: نتایج تحقیق
۱-۴ یافته های پژوهش ………………………………………………………………………………. ۵۶
۲-۴ جداول ………………………………………………………………………………….. ۵۸
(ب)
فصل پنجم: بحث و بررسی یافته ها
۱-۵ بحث و تفسیر نتایج پژوهش …………………………………………………………………… ۸۰
۲-۵ نتیجه گیری نهایی …………………………………………………………………………………. ۹۴
۳-۵ کاربرد یافته ها و پیشنهادات برای پژوهش های بعدی ………………………………… ۹۶
منابع و مآخذ
– فهرست منابع………………………………………………………………………………………………. ۹۹
– پیوست ها …………………………………………………………………………………………….. ۱۰۷
– چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………………………. ۱۱۷
فهرست جداول
(پ)
جدول شماره (۱): توزیع واحدهای مورد پژوهش برحسب ویژگی های فردی ……………. ۵۸
جدول شماره (۲) : توزیع واحدهای مورد پژوهش برحسب مشخصات تحصیلی
قبل از ورود به دانشگاه …………………………………………………………………. ۵۹
جدول شماره (۳): توزیع واحدهای مورد پژوهش برحسب مشخصات تحصیلی
حین تحصیل در دانشگاه ………………………………………………………………………………………. ۶۰
جدول شماره (۴) : توزیع واحدهای مورد پژوهش برحسب
وضعیت اقتصادی – اجتماعی دانشجویان ………………………………………………………………. ۶۳
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
جدول شماره (۵) : توزیع واحدهای مورد پژوهش برحسب
وضعیت عاطفی – روانی دانشجویان ………………………………………………………………………… ۶۴
جدول شماره (۶) : توزیع واحدهای مورد پژوهش برحسب مشخصات خانوادگی …………. ۶۵
جدول شماره (۷) : توزیع واحدهای مورد پژوهش برحسب عوامل آموزشی
نظری حیطه فراگیر …………………………………………………………………………………………………. ۶۷
جدول شماره (۸ ) : توزیع نظرات واحدهای مورد پژوهش برحسب
عوامل آموزشی نظری حیطه فراده ……………………………………………………………………………. ۶۸
جدول شماره (۹) : توزیع نظرات واحد های مورد پژوهش بر حسب
حیطه محیط و تجهیزات آموزشی ……………………………………………………………………………… ۶۸
جدول شماره (۱۰) : توزیع واحدهای مورد پژوهش بر حسب وضعیت تحصیلی ……………… ۶۹
جدول شماره (۱۱) : وضعیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش برحسب
ویژگی های فردی …………………………………………………………………………………………….. ۷۰
جدول شماره (۱۲) : وضعیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش برحسب
مشخصات تحصیلی قبل از تحصیل در دانشگاه …………………………………………………….. ۷۱
(ت)
جدول شماره (۱۳) : وضعیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش برحسب
مشخصات تحصیلی حین تحصیل در دانشگاه ……………………………………………………….. ۷۲
جدول شماره (۱۴) : وضعیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش برحسب
وضعیت اقتصادی – اجتماعی دانشجویان …………………………………………………………….. ۷۳
عکس مرتبط با اقتصاد
جدول شماره (۱۵) : وضعیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش برحسب
وضعیت عاطفی- روانی دانشجویان ……………………………………………………………………… ۷۴
جدول شماره (۱۶) : وضعیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش برحسب
مشخصات خانوادگی …………………………………………………………………………………………… ۷۵
جدول شماره (۱۷) : وضعیت تحصیلی واحدهای موردپژوهش برحسب
عوامل آموزشی نظری حیطه فراگیر ………………………………………………………………………. ۷۶
جدول شماره (۱۸) : وضعیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش بر حسب
عوامل آموزشی نظری حیطه فراده ……………………………………………………………………….. ۷۷
جدول شماره (۱۹) : وضعیت تحصیلی واحدهای مورد پژوهش بر حسب
عوامل آموزشی نظری حیطه محیط و تجهیزات آموزشی ………………………………………… ۷۷
جدول (۲۰) : عوامل پیش گویی کننده وضعیت تحصیلی در دانشجویان
پرستاری و مامایی (آزمون لجستیک رگرسیون) ……………………………………………………. ۷۸
زمینه پژوهش
رسالت اصلی دانشگاه ها، تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز جامعه، ترویج و ارتقاء دانش، گسترش تحقیق و فراهم نمودن زمینه مساعد برای توسعه کشور است. در همین راستا، وجود یک سیستم پایش و ارزشیابی در نظام آموزشی دانشگاه به منظور تعیین نقاط قوت و ضعف، ارتقا کیفیت آموزش و تربیت نیروی انسانی پاسخگو به نیاز جامعه، غیر قابل انکار می باشد(۱). یکی از شاخص های مهم ارزشیابی[۱] دانشگاه ها، سنجش عملکرد یا وضعیت تحصیلی دانشجویان است(۲) که عبارت از داوری درباره تسلط دانشجویان بر دانش و مهارت های بنیادی، اندازه گیری پیشرفت دانشجو در طی زمان، تشخیص مشکلات وی جهت انجام بازخورد مناسب به دانشجویان، ارزشیابی اثربخشی درس و ایجاد انگیزه مطالعه در آنها می باشد(۳). عملکرد یا وضعیت تحصیلی[۲] به پیشرفت[۳] یا افت[۴] تحصیلی دانشجویان اطلاق می شود که برای سنجش آن از ابزارهای مختلفی مانند معدل کل، ترم های مشروطی و تعداد واحد های مردودی یا قبولی استفاده می شود(۴). پیشرفت تحصیلی، فرایندی منظم برای تعیین و تشخیص میزان پیشرفت یادگیرندگان در رسیدن به اهداف آموزشی است(۵) که مفهومی قابل اندازه گیری بوده و با ابزاری به نام آزمون اندازه گیری می شود(۶) و نمرات دروس یا دوره های تحصیلی می تواند به عنوان معیار تعیین کننده پیشرفت تحصیلی مدنظر قرار گیرد(۷ ، ۸).
در مقابل پیشرفت تحصیلی، اصطلاح افت یا اتلاف تحصیلی مطرح می شود(۹) که عبارت از ناتوانی و شکست در انجام و اتمام موفقیت آمیز دوره تحصیلات رسمی است(۱۰) و با معیارهای مختلفی نظیر مشروطی، تکرار درس، طولانی شدن مدت تحصیل، اخراج، انصراف، ترک تحصیل و غیره قابل بررسی است(۱۱). در واقع یکی از دلایل مهم بررسی وضعیت تحصیلی، تعیین و پیشگیری از افت تحصیلی است(۱۲). افت تحصیلی دانشگاهی یک مشکل جدی است، بطوریکه حدود ۵۰ درصد دانشجویان در سال اول ورود به دانشگاه با افت تحصیلی روبرو می شوند. افت تحصیلی به صورت توقف تحصیل، اخراج و ترک تحصیل، از نظر هزینه های آموزشی همه ساله خسارت های زیادی را به آموزش عالی در کشور ما و سایر کشورهای جهان وارد می کند. مرکز آموزش عالی ملی استرالیا[۵] میزان افت سالانه دانشجویان این کشور را حدود ۸۰-۷۰ درصد برآورد کرده است(۱۳). در دانشگاه لانکستر استرالیا ۱۱ درصد دانشجویان در طول مدت ۶ سال تحصیل، موفق به دریافت مدرک کارشناسی خود نشده اند که این موضوع باعث کاهش کارایی این دانشگاه شده است(۴). لازین و نومان در مطالعه ای با هدف تعیین عوامل پیشگویی کننده افت تحصیلی در دانشجویان امریکا نشان داد که ۶/۱۲% دانشجویان علوم پزشکی یک دانشگاه دچار افت تحصیلی بوده اند که اغلب به دلیل نارسایی علمی آنها بوده است(۱۴). همچنین، بررسی آرولامپالام[۶] در انگلستان نشان داد که میزان افت تحصیلی دانشجویان علوم پزشکی سال اول ۸/۳% بوده است(۱۵). در کشور ما نیز، افت تحصیلی هر ساله ده ها میلیارد ریال از بودجه کشور را به هدر داده و سبب بی ثمر ماندن نیروهای بالقوه و سرمایه های انسانی جامعه شده است(۱۶). عدالتخواه و همکاران، افت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اهواز را در دانشجویان پسر ۹/۴۳ درصد و در دانشجویان دختر ۲۰ درصد گزارش کرده اند(۱۷). فرهادی و همکاران در بررسی عوامل موثر بر افت تحصیلی دانشجویان روزانه دانشگاه علوم پزشکی لرستان، میزان افت تحصیلی در دانشجویان دختر ۶۶/۳% و در دانشجویان پسر ۶۹/۶% بود و کمترین میزان افت تحصیلی مربوط به رشته هوشبری بوده است(۱۸). عالیخانی و همکاران فراوانی افت تحصیلی در ۱۸۹ نفر از دانشجویان پرستاری دانشگاه علوم پزشکی ارتش را ۳۲ نفر (۹/۱۶%) گزارش کرده اند(۱۹). تقربی و همکاران در مظالعه ای با هدف تعیین شاخص های افت تحصیلی و عوامل مرتبط با آن در دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی کاشان نشان دادند که معدل کل در ۲۰۹ نفر (۵/۱۴%) از دانشجویان نامطلوب بود(۲۰). همچنین رئوفی و همکاران میزان افت دانشجویان دانشگاه تبریز را به ترتیب، در دندان پزشکی ۹/۲۲ درصد، گروه فیزیوتراپی ۵/۱۲ درصد، پرستاری و مامایی ۶/۱۰ درصد، داروسازی ۸/۹ درصد، پزشکی ۷ درصد، بهداشت تغذیه ۴/۶ درصد و پیراپزشکی ۷/۴ درصد گزارش کردند(۲۱). به طور کلی افت تحصیلی به عنوان یکی از معضلات نظام های آموزشی در کلیه کشورها از جمله ایران در مقاطع مختلف دانشگاه به طور محسوس مشاهده شده و تبعات روحی، روانی، خانوادگی و اجتماعی متعددی را برای دانشجویان به همراه دارد(۲۲، ۲۳). صرف نظر از مشکلات روحی-روانی و محرومیت از تحصیل، این مشکل آموزشی در رشته های علوم پزشکی سبب پایین آمدن سطح کارآیی فارغ التحصیلان این حرفه ها شده و به نوبه خود خسارت های جانی، مالی و نارضایتی های اجتماعی زیادی را در پی خواهد داشت(۲۳،۲۴). همان طور که گفته شد مطالعات انجام شده نشان از شیوع زیاد افت تحصیلی دارد اما آمارهای گزارش شده در خصوص رشته های گروه علوم پزشکی بسیار متفاوت است که دلایلی همچون تفاوت در معیار مورد بررسی و رشته تحصیلی می تواند توجیه کننده علت آن باشد. محققین با تاکید بر شیوع ۱۲ درصدی افت تحصیلی در دانشجویان دانشگاه های علوم پزشکی کشور، به منظور پیشگیری از عوارض نامطلوب و در بسیاری از موارد غیر قابل جبران آن، ضرورت وجود سیستم آموزشی هوشیاری که قادر به غربالگری و شناسایی دانشجویان در معرض خطر باشد را خاطر نشان ساخته اند(۲۳،۲۴،۲۵). زیرا با شناسایی به موقع دانشجویان در معرض خطر و همکاری درون بخشی واحدهای آموزشی، دانشجویی و فرهنگی در دانشگاه ها و اهتمام اساتید راهنما می توان موجبات ارتقای وضعیت تحصیلی آنها را فراهم کرد. بدیهی است که لازمه شناسایی دانشجویان در معرض خطر و پیشگیری از افت تحصیلی و تبعات آن، تبیین و شناسایی عوامل خطر ساز ضروری است(۱۰).
به طور کلی وضعیت تحصیلی دانشجویان، به عنوان فرایند پیچیده ای در نظر گرفته می شود که تحت تاثیر متقابل عواملی است که هم در ارتباط با نهاد آموزشی بوده و هم مربوط به فردیت دانشجو است(۲۹). بر همین اساس متخصصین تعلیم و تربیت عوامل مرتبط با وضعیت تحصیلی را به دو دسته عوامل بیرونی (محیطی)[۷] و عوامل درونی (فردی)[۸] تقسیم کرده اند(۲۷).
عوامل درونی یا فردی، عواملی است که مربوط به خود دانشجو و شرایط جسمی، ذهنی و رفتاری وی بوده و شامل مواردی مانند سن، جنس، وضعیت تاهل، داشتن انگیزه و هدف، سلامت جسم و روان، توانایی مدیریت زمان، انتخاب گروه دوستان و غیره می باشد(۲۸). نتایج تحقیق حجازی و نقوی نشان داد عوامل فردی مانند جنسیت با موفقیت تحصیلی دانشجویان ارتباط دارد(P<./05)(29). در پژوهش الهام پور و همکاران، از عوامل فردی تاثیرگذار بر وضعیت تحصیلی دانشجویان، ۱۱ درصد تحت تاثیر معدل پیش دانشگاهی، ۵ درصد تحت تاثیر سهمیه پذیرش، ۷ درصد تحت تاثیر محل سکونت و ۳ درصد تحت تاثیر جنسیت گزارش شده است(۲۳). رودباری، در بررسی پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه زاهدان، عواملی نظیر بومی گزینی، عدم حضور در خوابگاه ها و معدل دبیرستان را عامل پیشرفت تحصیلی دانشجویان گزارش کرده است(P<./05)(4). فخاریان و همکاران نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که سهمیه پذیرش(۰۸/۵ : OR)، وضعیت تاهل(۸/۴ : OR) و جنسیت(۰۲/۲ : OR) به عنوان مهم ترین عوامل مرتبط با وضعیت تحصیلی دانشجویان محسوب می شوند(۷). همچنین، نتایج مطالعه تمنایی فر نشان داد که وضعیت تحصیلی با متغیرهای جنسیت (P<./02)، بومی/ غیر بومی بودن (P<./05) و وضعیت تاهل رابطه معنادار دارد، به این صورت که افت تحصیلی در دانشجویان پسر، متاهل و غیر بومی بیشتر است(۳۰). در مطالعه تقربی و همکاران در رابطه با عوامل مرتبط با وقوع مشروطی در دانشجویان پرستاری و مامایی، مهم ترین عوامل به ترتیب شامل سهمیه مناطق(۲۸/۵ : OR)، سابقه مهمان شدن در سایر دانشگاه ها(۳۸/۴ : OR)، جنس(۹۵/۲ : OR)، دانشجویان انتقالی از دانشگاه های دیگر(۲۵/۲ : OR)، معدل دیپلم(۰۲/۲ : OR) و پس از آن مقطع تحصیلی(۶۸/۱ : OR) و روزانه بودن دوره آموزشی(۶۵/۱ : OR) بوده است(۱۱). طبق نتایج پژوهش های ذکر شده، بین وضعیت تحصیلی با بسیاری از متغیرها از جمله عوامل فردی ارتباط وجود دارد اما برخی مطالعات این نتایج را نقض می کنند، بطوریکه صفدری و همکاران در بررسی خود دریافتند که عوامل فردی مانند سن، محل اخذ دیپلم، وضعیت تاهل، تعداد اعضای خانواده با وضعیت تحصیلی دانشجویان ارتباط معنی دار آماری ندارد(۳۱). امانی نیز در بررسی خود به این نتیجه رسید که ارتباط معنی دار آماری بین وضعیت تحصیلی با جنس و علاقه به رشته تحصیلی وجود ندارد(۳۲). نتایج تحقیق ارگل نیز هیچ گونه رابطه معنادار آماری بین وضعیت تحصیلی و ویژگی های دانشجویان از قبیل سن، جنسیت و نوع اشتغال زمان تحصیل نشان نداد(۳۳).
همانطور که قبلاً گفته شد، از عوامل مرتبط با وضعیت تحصیلی، عوامل بیرونی یا محیطی است که یکی از آنها، عوامل خانوادگی است که ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را نیز در بر می گیرد(۸). بطوریکه از مهمترین عوامل پیش بینی کننده چگونگی سازگاری دانشجویان با محیط های جدید به خصوص دانشگاه، مولفه های مرتبط با خانواده دانشجویان و ارتباطات خانوادگی است(۳۴). شاکریان و آقاجانی در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که محیط خانواده عامل مهمی در وضعیت تحصیلی فرزندان است(P<./04). ارتباط مناسب والدین و فرزندان، همدردی در مورد مشکلات، تبادل نظر در مورد مسائل تحصیلی و اجتماعی و کنترل و نظارت بر وضعیت آنها منجر به ایجاد احساس خودکارآمدی در دانشجویان شده و منجر به ایجاد انگیزه بیشتر برای کسب موفقیت های بعدی در تحصیل می گردد که به طور مستقیم و غیر مستقیم یک منبع مهم پرورش دهنده سازگاری مناسب تحصیلی و اجتماعی شناخته شده است(P<./01)(35). همچنین نتایج پژوهشی لی، حاکی از آن است که روابط بیشتر، گرمتر و مستقیم دانشجویان با خانواده و والدین ارتباط معناداری بر بهبود وضعیت تحصیلی و رفتار اجتماعی دانشجویان دارد(P<./05)(36). نتایج مطالعه ی زارع شاه آبادی، حاکی از رابطه معنی دار آماری بین وضعیت اقتصادی و وضعیت تحصیلی دانشجویان بود. به گونه ای که وضعیت اقتصادی بالاتر، موجب پیشرفت تحصیلی بیشتر شده بود(P<./04). همچنین دانشجویان با موقعیت اقتصادی خوب از انگیزه تحصیلی بیشتری برخوردارند، بدین معنی که اطمینان داشتن از تامین امکانات مادی در میزان انگیزه تحصیلی آنها موثر است(۳۷). آردیلا[۹] نیز به نقش مهم تحصیلات والدین بر نحوه وضعیت تحصیلی تاکید می کند(۳۸). نقش عوامل خانوادگی از جمله تحصیلات پدر و مادر، وضعیت اقتصادی خانواده و شغل والدین هنوز قابل بحث است. بطوریکه صفدری و همکاران در بررسی خود چنین دریافتند که عوامل خانوادگی مانند محل سکونت، شغل والدین و تحصیلات والدین با وضعیت تحصیلی ارتباط معنی دار آماری ندارد(۳۱). نتایج پژوهش تمنایی فر نیز موید عدم وجود رابطه معنادار آماری بین وضعیت اقتصادی- اجتماعی دانشجویان و وضعیت تحصیلی آنها می باشد(۳۰). در صورتی که سایر مطالعات نشان دادند که این عوامل بر وضعیت تحصیلی موثر است(P<./05) (6،۷،۲۴) .